گرد فراموشی بر بازی‌های بومی و محلی قومس/ آموزشگاهی که تعطیل شد

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – محمد حسین عابدی: بازی‌های بومی محلی استان سمنان به واسطه قرار گیری در نوار بین البرز و مازندران و همچنین شمال دشت کویر دارای تنوع خاص است، ویژگی‌های بازی‌های بومی محلی شمال کشور با بازی‌های کویر نشینان که عموماً در دشت‌های مسطح و باز و با آواها و نواهای بلند برگزار می‌شود، در دیار قومس با هم ترکیب شده و ملغمه‌ای از شادی و بازی و نشاط را پدید آورده است اما امروز حال و روز بازی‌های محلی استان سمنان این روز ها چندان خوش نیست؟
بازی‌های بومی محلی استان سمنان آنقدر فراوان هستند که معرفی آن‌ها نیازمند کتابی مجلد است اما با وجود تلاش‌های صورت گرفته از سوی ورزش و جوانان و میراث فرهنگی و شهرداری‌ها و … امروز در بین نونهالان و نوجوانان قومسی رنگ و بوی اصلی آن‌ها را از دست داده اند.
بازی‌ها و روزگاری قدیم
روزگاری صدای شادی و بازی بچه‌ها نمی‌گذاشت کسی در ظهر تابستان بخوابد اما امروز اگر صدای یکی دو خودروی عبوری از کوچه هم نیاید گویا ظهرهای تابستان با شب‌هایش یکی شده است روزگاری در کوچه پس کوچه‌های شاهرود و دامغان و سمنان و … کودکان با سرهای تراشیده، دمپایی به پا در تیر آفتاب و بی‌توجه به خستگی و گرما در صف ایستادن برای بازی‌هایی چون چو توپ، تبارک، حراج، خرجستنک، گاری که، شالی نو مالی نو، تیر تیر و چاچاری و… بودند امروز اما کمتر کودکی یافت می‌شود که دل از رایانه و باد خنک اسپیلت‌های پرتوان امروز بکند و در دل کوچه بازی کند.
امروز هر خانه اغلب یک فرزند دارد و اگر روزگاری دو تیم حراج بازی در هفت دقیقه از دو کوچه جمع آوری، با یک تکه کچ خطی بر روی زمین کشیده می‌شد و دو تیم به جان هم می‌افتادند تا تیغ آفتاب را شکست دهند، امروز شاید در یک خیابان عریض و طویل هم نتوان دو تیم حراج بازی یافت.
روزگاری فقط از خانه عباس آقا، خانه آجرنمای ته کوچه‌ای یک تیم فوتبال بیرون آمد در سایزها، ابعاد و سنین مختلف اما امروز...
روزگاری صدای شادی و بازی بچه‌ها نمی‌گذاشت کسی در ظهر تابستان بخوابد اما امروز اگر صدای یکی دو خودرو ماشین عبوری از کوچه هم نیاید گویا ظهرهای تابستان با شب‌هایش یکی شده است.
انگار نه انگار که خواب ظهر و استراحت و ماندن در خانه برای بچه‌های همین یکی دو نسل پیش گویی حرام بود!
نسلی که گویی بازی را مثل یک پروژه عمرانی، کنترات می‌کردند و تا تمام نمی‌شد به خانه باز نمی‌گشتند.
تابستان وقت بازی بود
روزگاری بچه‌ای نبود که از دوسنگه، چو توپ و حراج و تبارک و هفت سنگ و گل کوچک سر زانوهایش پاره نباشد و دوران کفش‌های میخی و دایره‌های چرمی و پلاستیکی دوخته سر زانوهای شلوارهای گرم کن سه خط، چه زود گذشتند.
آن زمان‌ها که تابستان وقت بازی بود فقط بازی و در دل همین بازی‌ها چه نکاتی بچه‌ها می‌آموختند که امروز در هیچ کلاس تابستانی نمی آموزند… کمک به هم برای رسیدن به هدف در مقابل فرد گرایی، جمع گرایی برای پیش بردن بازی، مهارت‌های بدنی، آمادگی بدنی و ذهنی و همه و همه آثار بازی‌ها بودند که امروز رخت بر بسته اند.
در این گزارش نمی‌خواهیم به معرفی بازی‌های بومی و محلی بپردازیم تنها قصد داریم به این سوال پاسخ دهیم که آیا استقبال از بازی‌های بومی محلی کاهش یافته و اگر بله؛ دلیل آن چیست و راهکارهای تغییر وضعیت چه هستند؟
اما مگر می‌شود از لذت‌های تابستانی حرف زد و درباره بازی‌ها نگفت، در ادامه گزارش سعی می‌شود حداقل چند بازی بومی محلی پرهیجان استان را نیز معرفی کنیم.
دیگر کسی چو توپ بازی و دال پلان نمی‌کند
شبیه بیس بال است… روزگاری در میغان و بسطام و قلعه نو هر روز ظهر تا غروب عده‌ای از جوانان در زمینی مسطح گرد هم می‌آمدند و چو توپ بازی می‌کردند بازی که در آن دو تیم حضور دارند و تمام ابزارش یک توپ کوچک، یک چوب به اندازه عصای دستی و یک چوب کوچک‌تر به اندازه یک کف دست است و خطی که بر روی زمین محدوده اوت و یا خارج را مشخص کند این بازی سراسر مهارت، هماهنگی چشم و دست و مغز، سرعت عمل و چابکی است.
خرجستنک اما دیگر بازی بود که بعدها با دیدن رقابت‌های ژیمناستیک در تلویزیون فهمیدیم این همان حرکاتی است که کودکان شهر و روستاهای استان سمنان انجامش می‌دادند فقط آن زمان از یاران و همبازی‌ها به جای خرک استفاده می‌کردند و پس از پرش، خرک جان می‌گرفت و خودش از روی دوست دیگر می‌پرید فرقش با ژیمناستیک امروزی این است که خرجستنک با شعری همراه بود که می‌گفت خرجستنگ چند منه؟
یک منه دو منه و کسی که در هنگام تند شدن شمارش و پرش‌ها اعداد را اشتباه می‌گفت مورد تنبیه قرار می‌گرفت.
دال پلان هم روزگاری برای خودش در سمنان و گرمسار ابهتی داشت بازی سراسر هیجان که از دسته بازی‌های پرتابی بود و به صورت انفرادی و یا سه به سه نیز بازی می‌شد در این بازی دو تیم برای خودشان سه پلان که شبیه سنگ یا چوب است بر روی زمین قرار می‌دهند و در دو سمت زمین روبروی هم قرار می‌گیرند و سپس باید با دار پلان‌های همدیگر را بزنند بازی سراسر هیجان و البته نیازمند به دقت و پرتاب که هماهنگی دست و مغز و ذهن را می‌طلبد.
اما امروز این بازی هم کمرنگ شده است.
گانیه نیز کم کم فراموش شده است اعضای یک تیم در سراسر زمین بازی مستطیلی پراکنده می‌شوند.
اعضای تیم دیگر به صورت تک نفری و با حالت لِی لِی وارد زمین بازی شده و سعی در زدن (رساندن دست به بدن بازیکن تیم مقابل) بازیکنان تیم مقابل می‌کنند.
در صورتی که از حالت لِی لِی خارج شوند سوخته و از بازی حذف می‌شوند.
در صورتی که پای هر کدام از بازیکنان دو تیم از زمین بازی خارج شود آنها خواهند سوخت.
بازی تا زدن آخرین نفر باقیمانده در زمین ادامه خواهد داشت.
در این هنگام جای دو تیم با هم عوض می‌شود بازی پر از برخورد و تنش و البته خنده و شادی که این روزها گویا مرده است.
هفت سنگ و خاطره‌ای از پیک نیک‌ها
ورزش و جوانان توانسته با شعار بازی‌های بومی محلی جایگزین ورزش‌های گران قیمت، اقداماتی خوبی را هم صورت دهد امروز متأسفانه بازی‌های بومی محلی در سطح گسترده آن فقط به پیک نیک‌ها منتهی شده است هرچند ورزش و جوانان توانسته با سرمایه گذاری وسیع بر روی این بازی‌ها و با شعار بازی‌های بومی محلی جایگزین ورزش‌های گران قیمت، اقداماتی خوبی را هم صورت دهد اما باید بپذیریم که در زمینه همه گیر شدن و اصطلاحاً فراگیری آنها هنوز مشکلاتی وجود دارد.
دیگر این روزها حراج و توتوله (وسط بازی یا داژبال) و هفت سنگ به خاطره‌ای در پیک نیک‌ها بدل شده و جوانان امروزی حتی قوانینش را هم نمی‌دانند در حالی که یکی از هیجان انگیز ترین بازی‌های بومی محلی همین حراج (زوبازی) داژبال و هفت سنگ هستند.
در بازی قلعه یا نجات نیز ابتدا یارکشی می‌شود و سپس با شیر یا خط یکی از گروه‌ها به گرفتن یاران گروه دیگر می‌پردازد، هر کسی که دستگیر می‌شود به کنج دیواری برده می‌شود که به آن قلعه گفته می‌شود.
اگر در این حال یکی دیگر از اعضای گروه بتواند به قلعه نزدیک شده و دستش را به یکی از افراد دستگیر شده بزند آنها آزاد می‌شوند.
بازی تا هنگامی که تمام افراد گروه دستگیر شوند ادامه می‌یابد و سپس دو گروه تعویض می‌شوند.
در نقاط مختلف استان این بازی به اشکال مختلف برگزار می‌شود یک از جمله آن‌ها تفاوت در نام تیم‌ها شامل سگ‌ها و بزها، گرگ‌ها و بره‌ها و… می‌شود اما ماهیت تمامی بازی‌ها یکی است.
ویژگی‌های بازی‌های بومی و محلی
کارشناس تکنولوژی آموزشی درباره فواید این بازی‌ها می‌گوید: کارشناسان معتقد هستند برای طراحی بازی باید سه فاکتور اصلی را در نظر بگیرید، تقویت مهارت‌های انسان، یاد گیری و یا آموختن و سه نشاط یا تفریح لذا مهمترین و شاید بارزترین ویژگی بازی‌های بومی و محلی استان سمنان به واسطه تنوعش این است که دقیقاً هر سه را دارد.
بعضاً دیده می‌شود ورزش‌های امروزی نشاط و تفریح را دارند اما چیزی یاد نمی‌دهند و یا برعکس.
فاطمه مستوفیان با بیان اینکه امروز ترویج بازی‌های بومی محلی می‌تواند فواید بسیاری داشته باشد، ابراز کرد: بازی‌های بومی محلی شهرهای کویر نشین را اگر بررسی کنیم به این نتیجه می رسیم که اولاً غالب این ورزش‌ها بر خلاف ورزش‌های پرتابی که مثلاً در شمال کشور برگزار می‌شود، همگی تیمی و در وسعتی زیاد برگزار می‌شوند یعنی دایره‌ها و یا زمین‌هایی بزرگ، وسیع و مسطح نیاز دارند و همچنین با تعداد نفرات زیاد برگزار می‌شوند این امر ریشه از فرهنگ مردم کویر دارد و در نتیجه این امر همیشه نشاط جمعی، مفهوم همکاری، دوستی، آشنایی و حتی بعضاً رفع کدورت، آشتی کنان و در برخی موارد حتی خواستگاری و انتخاب عروس و داماد و… را در بر داشته است که ویژگی اجتماعی این بازی‌ها محسوب می‌شود.
وی می‌گوید: به واسطه اقلیم کویری غالباً بازی‌های بومی محلی با نواها و آواهایی فریاد گونه و بلند یا آوازگونه برگزار می‌شود در نتیجه همسرایی، هم نوایی و همخوانی سومین ویژگی بازی‌های بومی محلی است که در کنار حفظ اشعار و سنن به صورت سینه به سینه، سبب انتقال آن‌ها به نسل‌های بعدی و حتی تقویت مهارت‌های آوازی و دستگاه تولید صدا یا همان هنجره می‌شود لذا برای ریزترین وجوه بازی‌های بومی و محلی شما می‌توانید فواید علمی بیابید.
برگزاری المپیاد ورزش‌های بومی محلی
قاسمی کارشناس ورزش روستایی و بازی‌های بومی محلی شهرستان گرمسار در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه اقدامات خوبی برای احیای بازی‌های بومی محلی شده است، می‌گوید: خوشبختانه در پایان سال ۹۷ توانستیم اولین المپیاد بازی‌های بومی و محلی استان سمنان بین روستاییان و عشایر این استان در بخش‌ها و شهرهای مختلف برگزار کنیم، این المپیاد با هدف اشاعه ورزش‌های بومی و محلی و شناساندن آنها به نسل جوان دیماه و بهمن ماه ۹۷ به مناسبت چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی برگزار شد که می‌توان از آن به مثابه نقطه عطف ورزش‌های بومی و محلی استان نام برد.
وی افزود: پیش از آن نیز جشنواره اقوام ایرانی و بازی‌های بومی محلی آنها به میزبانی گرمسار برگزار شد که این رقابت کشوری با حضور لرستان، مازندران، اصفهان و… رنگ و بویی ویژه به خود گرفته بود و توانست در پیشبرد اهداف ما در راستای ترویج بازی‌های بومی محلی برای بانوان و آقایان بسیار مؤثر باشد همچنین این همایش بزرگ فرهنگی و ورزشی سبب ترویج ورزش‌ها و بازی‌های بومی و محلی استان سمنان نیز شد.
این کارشناس همچنین می‌گوید: بازی‌های بومی محلی همچنین چند سالی است که به صورت هیئت زیر نظر فدراسیون فعالیت جدی داشته و هر ساله برگزاری چندین مسابقه را در سطح استان سمنان در این راستا شاهد هستیم لذا تلاش‌های خوبی در حال شکل گیری است که امیدواریم شاهد افزایش ان ها باشیم.
راه حل اشاعه بازی‌های بومی محلی چیست
بازی‌های بومی محلی ریشه و اساسی تربیتی و معنوی دارند که غالباً حاوی نکات آموزنده هستند رضوانی کارشناس بازی‌های بومی محلی که تالیفاتی هم در این زمینه دارد درباره راهکار اشاعه ورزش‌ها و بازی‌های بومی محلی، می‌گوید: ابتدا باید گفت برگزاری جشنواره‌های بومی و محلی حتی در سطح شهری و محله‌ای می‌تواند نخستین راه کار باشد بعد با حمایت ورزش و جوانان و حتی میراث فرهنگی می‌توان آن‌ها را اشاعه داد و به سطح شهرستان، استان و حتی کشور بسط و گسترش داد مانند آنچه امروز در کاشان دیده می‌شود.
رضوانی می‌گوید: موضوع دوم در مقوله راهکار برای ترویج بازی‌های بومی و محلی فرهنگ سازی است در این راه می‌بایست از مساجد، رسانه‌ها، پارک‌ها، شهرداری‌ها و… شروع کرد فراموش نکنیم که بازی‌های بومی محلی ریشه و اساسی تربیتی و معنوی هم دارند که غالباً حاوی نکات آموزنده هستند پس ورود به این حوزه و همچنین شناساندن ویژگی‌های آن می‌تواند در جذب افراد مؤثر عمل کند.
وی می‌افزاید: موضوع سوم بحث اوقات فراغت است، کانون فرهنگی مساجد، ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، آموزش و پرورش و… در ایام تابستان در کنار کلاس‌های قرآن، هنر و… می‌توانند بازی‌های بومی محلی را ترویج دهند، اما مهمترین راهکار در سطح کشور به عقیده من ورود بازی‌های بومی محلی به مثابه فرهنگ ماندگار ایرانی اسلامی در کتب درسی دوره ابتدایی است چرا که بیشترین اثرگذاری را در بین جوانان خواهد داشت.
آموزش و پرورش نقشی حیاتی دارد
این نویسنده کتاب بازی‌های بومی و محلی معتقد است: در صورتی که آموزش و پرورش بازی‌های بومی محلی را وارد برنامه تحصیلی کند می‌تواند در زنگ ورزش بهترین فرصت را برای ترویج بازی‌های بومی محلی ایجاد کند.
رضوانی در پایان به این سوال که موانع ترویج بازی‌های بومی محلی چیستند، ابراز داشت: نخست اینکه امروز جامعه ما به اشتباه به سمت فرزند کمتر روی آورده و معمولاً زندگی آپارتمانی داشتن تک فرزند یا نهایتاً دو نفرند را می‌طلبد در صورتی که در گذشته کوچه‌های ما مملو از جمعیت نونهالان و نوجوانانی بود که به معنای واقعی بازی می‌کردند اما امروز چنین چیزی رخ نمی‌دهد که البته برای رفع این امر نیز راهکارهایی وجود دارد برای مثال ما دسته بازی‌های کلامی از سری بازی‌های بومی و محلی مانند «هوب» (جایگذاری کلمه هوب بجای مضرب اعداد) را داریم که حتی سه کودک در یک اتاق هم می‌توانند آن را بازی کنند که این امر نیز نیازمند آموزش همگانی نیست.
وی می‌گوید: دومین مانع اما تکنولوژی، موبایل، بازی‌های رایانه‌ای و همچنین بدبینی خانواده‌ها به بازی‌ها است که امروز سبب شده نسل ما فرد گرا و تنها باشد از سویی بدبینی خانواده‌ها که تا اندازه‌ای هم بحق است، سبب شده تا بچه‌ها برای گردهم آمدن و بازی کردن مجالی پیدا نکنند که البته پارک‌ها و زمین‌های بازی می‌تواند این دغدغه را رفع کند موضوعی که در گذشته نبود و امروز وجود دارد.
این بدبینی غالباً سبب شده تا والدین ترجیه دهند کودکان‌شان در خانه با رایانه بازی کنند چرا که نگران تربیت بچه‌ها هستند.
رضوانی می‌گوید: این نگرانی‌ها البته تا حدی هم بی مورد است چرا که امروز والدین بچه‌های نونهال غالباً از دهه ۵۰ و شصتی ها هستند که خودشان بازی در کوچه و آسیب‌های آن را دیده و نمی‌خواهند آن امر برای بچه خودشان به وجود آید در حالی که چنین نیست و این امر ریشه روانی در افکارشان دارد امروز بچه با حضور در زمین بازی محلی با همسایه‌ها و کودکان هم سن و سالان خودش می‌تواند بیشترین لذت را برده و درس زندگی بگیرد برای رفع این نگرانی هم اما راهکاری وجود دارد و آن هم حضور یک بزرگسال در پارک یا زمین بازی به تناوب است، اهالی یک محله می‌توانند با هم برنامه‌ریزی کرده و هر روز یک فرد بالغ در همان دو ساعتی که کودکان در زمین بازی مشغول بازی هستند، کنارشان باشد و فردا نوبت دیگر خانه به همین ترتیب می‌توان دغدغه‌ها را هم کاهش داد.
آینده بازی‌های بومی محلی
نباید این نکته را فراموش کرد که بازی در روند آموزش مفاهیم زندگی چون همکاری، همنوع دوستی، کار تیمی و… مؤثر است امروز حال و روز بازی‌های بومی و محلی‌مان خوش نیست و باید ابتدا این امر را بپذیریم، هیچکس امروز کوچه روی مفرط را برای بچه‌ها نمی‌پسندد اما حبس شدن در آپارتمان هم ظلمی به کودک است نباید این نکته را فراموش کرد که بازی در روند آموزش مفاهیم زندگی چون همکاری، همنوع دوستی، کار تیمی و… مؤثر است و نباید کودک را از آن محروم کرد مضافاً بر اینکه والدین خود از نسلی هستند که تمام لذت بازی در کوچه‌ها را درک کرده اند و نباید فرزندشان را از آن محروم کنند.
از سوی دیگر ترویج بازی‌های بومی محلی، در اختیار قرار دادن زمین بازی از سوی شهرداری‌ها و همچنین پارک‌ها و فضاهای سبز در کنار شناساندن بازی‌های بومی محلی توسط ورزش و جوانان، میراث فرهنی، آموزش و پرورش و حتی ورود باشگاه‌های خصوصی به این موضوع می‌تواند در زمره راه کارها باشد تا بتوانیم آینده روشن‌تری را در حوزه بازی‌های بومی محلی شاهد باشیم.
هنوز در روستاهای استان سمنان بازی‌های بومی و محلی از یاد نرفته‌اند اما در شهرها این امر کم کم به تاریخ می‌پیوندد لذا باید برای احیای بازی‌های بومی و محلی با توجه به مزیت‌های فراوانشان بکوشیم.
بازی مانند لباس، موسیقی، گویش و… در زمره فرهنگ ما مردم دیار قومس است که هر کدام برای ترویجش مسئولیتی داریم.