قدیمیترین روزنامه ایران چه بوده است؟
پرسش درباره اینکه قدیمیترین روزنامه ایران چه بوده است، تنها یک سؤال تاریخی ساده نیست؛ بلکه دریچهای است به شناخت مسیر شکلگیری رسانه، آگاهی جمعی و آغاز تحولات فکری در جامعه ایرانی.
پرسش درباره اینکه قدیمیترین روزنامه ایران چه بوده است، تنها یک سؤال تاریخی ساده نیست؛ بلکه دریچهای است به شناخت مسیر شکلگیری رسانه، آگاهی جمعی و آغاز تحولات فکری در جامعه ایرانی.
کد خبر: 754330 | ۱۴۰۴/۱۰/۰۷ ۱۴:۰۳:۱۲
زهرا تجویدی- تاریخ مطبوعات در ایران، تاریخ مواجهه جامعه ایرانی با مفهوم «خبر»، «اطلاعرسانی عمومی» و «افکار عمومی» است.
روزنامه، بهعنوان رسانهای نوین در سده نوزدهم میلادی، زمانی وارد ایران شد که ساختار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور هنوز بر پایه سنتهای دیرینه استوار بود و انتقال اطلاعات بیشتر به شکل شفاهی، مکتوبهای درباری یا گزارشهای محدود انجام میشد.
پرسش درباره اینکه قدیمیترین روزنامه ایران چه بوده است، تنها یک سؤال تاریخی ساده نیست؛ بلکه دریچهای است به شناخت مسیر شکلگیری رسانه، آگاهی جمعی و آغاز تحولات فکری در جامعه ایرانی.
ایران پیش از تولد روزنامه
پیش از آنکه روزنامه به معنای مدرن آن در ایران منتشر شود، جامعه ایرانی با اشکال مختلفی از انتقال خبر آشنا بود.
در دورههای صفویه و زندیه و حتی اوایل قاجار، اخبار مهم سیاسی و نظامی عمدتاً از طریق جارچیان، منادیان حکومتی و نامههای رسمی درباری منتقل میشد.
دربار شاهی و دیوانسالاری، مرکز اصلی تولید و توزیع اطلاعات بود و مردم عادی دسترسی مستقیمی به اخبار رسمی نداشتند.
مکتوبات موجود بیشتر شامل فرمانها، احکام، نامهها و وقایعنگاریهای تاریخی بود که برای خواص نوشته میشد، نه برای عموم جامعه.
با آغاز قرن نوزدهم میلادی و افزایش تماس ایران با اروپا، بهویژه پس از جنگهای ایران و روسیه، نیاز به شناخت دستاوردهای جدید غربی بیش از پیش احساس شد.
اعزام دانشجویان ایرانی به اروپا، ورود مستشاران خارجی و ترجمه کتابها و متون جدید، فضایی فراهم کرد که در آن مفهوم روزنامه بهعنوان رسانهای عمومی مطرح شد.
در چنین بستری بود که نخستین تجربه روزنامهنگاری در ایران شکل گرفت.
نقش عباس میرزا و زمینههای فکری اصلاحات
برای درک چرایی تولد نخستین روزنامه در ایران، نمیتوان از نقش عباس میرزا، ولیعهد فتحعلیشاه قاجار، چشمپوشی کرد.
عباس میرزا که پس از شکستهای نظامی ایران از روسیه به ضرورت اصلاحات پی برده بود، تلاش کرد با الگوبرداری از ساختارهای نظامی و آموزشی اروپا، کشور را به سمت نوسازی سوق دهد.
اعزام دانشجویان به اروپا، تأسیس چاپخانه و حمایت از ترجمه آثار علمی و فنی، بخشی از این برنامه اصلاحی بود.
در همین چارچوب، آشنایی ایرانیان با روزنامههای اروپایی نیز اتفاق افتاد.
دانشجویانی که به انگلستان و فرانسه اعزام شده بودند، از نزدیک با نقش روزنامه در آگاهیبخشی عمومی و انتقال اخبار آشنا شدند.
یکی از مهمترین این افراد، میرزا صالح شیرازی بود که بعدها نقش تعیینکنندهای در تاریخ مطبوعات ایران ایفا کرد.
میرزا صالح شیرازی؛ پیشگام روزنامهنگاری ایران
میرزا صالح شیرازی از نخستین دانشجویان ایرانی بود که به اروپا اعزام شد.
او در انگلستان با صنعت چاپ، روزنامهنگاری و شیوههای نوین اطلاعرسانی آشنا شد.
میرزا صالح نهتنها به تحصیل علوم جدید پرداخت، بلکه با دقت تحولات اجتماعی و فرهنگی غرب را مشاهده و ثبت کرد.
سفرنامه او یکی از منابع مهم شناخت نگاه ایرانیان اولیه به تمدن غرب بهشمار میرود.
پس از بازگشت به ایران، میرزا صالح با حمایت عباس میرزا موفق شد نخستین چاپخانه سربی را راهاندازی کند.
این اقدام، مقدمهای اساسی برای انتشار نخستین روزنامه ایران بود.
او با درک اهمیت روزنامه بهعنوان ابزار انتقال منظم خبر، تصمیم گرفت نمونهای از این رسانه را در ایران منتشر کند؛ اقدامی که در آن زمان جسورانه و نوآورانه به حساب میآمد.
کاغذ اخبار؛ نخستین روزنامه ایران
قدیمیترین روزنامه ایران «کاغذ اخبار» نام دارد.
این روزنامه در سال ۱۲۵۳ هجری قمری، برابر با ۱۸۳۷ میلادی، به کوشش میرزا صالح شیرازی منتشر شد.
کاغذ اخبار را میتوان نخستین نشریهای دانست که بهطور منظم و با هدف اطلاعرسانی عمومی در ایران چاپ شد.
هرچند از نظر شکل و محتوا تفاوتهای زیادی با روزنامههای امروزی داشت، اما در زمان خود گامی بزرگ در مسیر تحول رسانهای ایران بود.
کاغذ اخبار به زبان فارسی منتشر میشد و محتوای آن بیشتر شامل اخبار داخلی و خارجی، گزارشهای درباری و رویدادهای مهم سیاسی بود.
این روزنامه بهطور مستقیم زیر نظر حکومت قرار داشت و طبیعتاً بازتابدهنده دیدگاه رسمی دولت قاجار بود.
با این حال، نفس انتشار یک نشریه دورهای که اخبار را بهصورت مکتوب در اختیار مخاطبان قرار میداد، تحولی بیسابقه در فضای فرهنگی ایران محسوب میشد.
ویژگیهای محتوایی و شکلی کاغذ اخبار
از نظر شکل ظاهری، کاغذ اخبار بسیار ساده بود.
چاپ آن با امکانات محدود آن زمان انجام میشد و خبری از صفحهبندی حرفهای یا تنوع بصری نبود.
متنها اغلب بهصورت پیوسته نوشته میشدند و تیترهای برجسته به شکل امروزی وجود نداشت.
با این حال، برای مخاطب ایرانی آن دوره که عادت به مطالعه چنین متونی نداشت، همین قالب ساده نیز جذاب و تازه بود.
محتوای کاغذ اخبار عمدتاً شامل اخبار مربوط به دربار، تحولات سیاسی منطقه، روابط خارجی و گاهی گزارشهایی از رویدادهای اروپایی بود.
انتخاب این مطالب نشان میدهد که هدف اصلی روزنامه، آگاهسازی نخبگان و کارگزاران حکومتی بوده است، نه عموم مردم به معنای گسترده.
با این وجود، انتشار این اخبار بهتدریج فرهنگ مطالعه خبر را در جامعه ایرانی پایهگذاری کرد.
محدودیتهای انتشار و مخاطبان روزنامه
یکی از نکات مهم در بررسی کاغذ اخبار، توجه به محدودیتهای انتشار و دامنه مخاطبان آن است.
در دوره قاجار، سواد عمومی در سطح پایینی قرار داشت و بخش بزرگی از جامعه توانایی خواندن و نوشتن نداشتند.
از سوی دیگر، تعداد نسخههای چاپشده بسیار محدود بود و توزیع آن بیشتر در میان درباریان، رجال سیاسی و برخی بازرگانان صورت میگرفت.
به همین دلیل، تأثیر اجتماعی کاغذ اخبار در مقایسه با روزنامههای قرن بیستم محدود بود، اما تأثیر تاریخی آن بسیار عمیق و ماندگار است.
این نشریه راه را برای ظهور مطبوعات بعدی هموار کرد و نشان داد که روزنامه میتواند بهعنوان ابزاری برای انتقال منظم اطلاعات در ایران فعالیت کند.
تداوم یا توقف کاغذ اخبار
کاغذ اخبار بهصورت منظم و طولانیمدت منتشر نشد و انتشار آن پس از مدتی متوقف شد.
دلایل این توقف را میتوان در مجموعهای از عوامل جستوجو کرد؛ از جمله مشکلات مالی، محدودیتهای فنی چاپ، نبود مخاطب گسترده و تغییر شرایط سیاسی.
با این حال، حتی انتشار کوتاهمدت این روزنامه نیز جایگاه آن را بهعنوان نخستین روزنامه ایران تثبیت کرده است.
پس از کاغذ اخبار، تجربههای دیگری در زمینه انتشار نشریات در ایران شکل گرفت که هر یک بهنوعی ادامهدهنده راه میرزا صالح بودند.
این نشریات بهتدریج تنوع بیشتری پیدا کردند و نقش مطبوعات در جامعه ایرانی پررنگتر شد.
تفاوت کاغذ اخبار با نشریات بعدی
برای درک بهتر اهمیت کاغذ اخبار، مقایسه آن با نشریات بعدی مفید است.
در نیمه دوم قرن نوزدهم، روزنامههایی مانند «وقایع اتفاقیه» منتشر شدند که از نظر نظم انتشار، تنوع محتوا و گستره مخاطب، پیشرفتهتر بودند.
وقایع اتفاقیه که در دوره ناصرالدینشاه قاجار منتشر شد، توانست جایگاه مطبوعات را در ساختار اداری و فرهنگی کشور تثبیت کند.
با این حال، وقایع اتفاقیه و دیگر نشریات بعدی بر شانههای تجربهای ایستاده بودند که کاغذ اخبار آغازگر آن بود.
بدون تجربه اولیه میرزا صالح و آشنایی جامعه ایرانی با مفهوم روزنامه، شکلگیری این نشریات بعدی بهسادگی ممکن نبود.
بیشتر مورخان و پژوهشگران تاریخ مطبوعات ایران بر این باورند که کاغذ اخبار را باید نخستین روزنامه واقعی ایران دانست.
برخی منابع به نشریات یا مکتوبات پیش از آن اشاره کردهاند، اما این آثار بیشتر جنبه گزارشهای موردی یا مکاتبات رسمی داشتهاند و فاقد ویژگیهای یک روزنامه دورهای بودهاند.
آنچه کاغذ اخبار را متمایز میکند، هدف مشخص آن برای انتشار اخبار و استفاده از چاپ برای توزیع منظم اطلاعات است.
از این رو، در تاریخنگاری رسمی مطبوعات ایران، نام میرزا صالح شیرازی و کاغذ اخبار همواره در ابتدای این مسیر قرار میگیرد.
تأثیر بلندمدت کاغذ اخبار بر فرهنگ رسانهای ایران
اگرچه کاغذ اخبار عمر کوتاهی داشت، اما تأثیر آن بر فرهنگ رسانهای ایران ماندگار بود.
این نشریه نشان داد که انتقال خبر میتواند از انحصار دربار خارج شود و به شکل مکتوب در دسترس گروهی از جامعه قرار گیرد.
همین تجربه اولیه، بهتدریج ذهنیت جامعه را نسبت به اهمیت خبر و اطلاعرسانی تغییر داد.
در دهههای بعد، با افزایش سطح سواد، گسترش چاپخانهها و تحولات سیاسی، مطبوعات به یکی از ارکان مهم حیات اجتماعی و سیاسی ایران تبدیل شدند.
از روزنامههای دولتی گرفته تا نشریات مستقل و منتقد، همگی در مسیری حرکت کردند که آغاز آن به کاغذ اخبار بازمیگردد.
پاسخ به یک پرسش تاریخی
در پاسخ به پرسش «قدیمیترین روزنامه ایران چه بوده است؟» میتوان با اطمینان گفت که کاغذ اخبار، منتشرشده در سال ۱۲۵۳ هجری قمری به کوشش میرزا صالح شیرازی، نخستین روزنامه ایران بهشمار میرود.
این نشریه در شرایطی منتشر شد که جامعه ایرانی هنوز با مفهوم رسانه عمومی آشنا نبود و امکانات فنی و فرهنگی بسیار محدود بود.
با این حال، کاغذ اخبار توانست نقطه آغاز تاریخ مطبوعات ایران باشد و راه را برای شکلگیری دهها و سپس صدها نشریه در دهههای بعد هموار کند.
شناخت تاریخچه کاغذ اخبار، تنها بازگشت به گذشته نیست؛ بلکه یادآوری این نکته است که تحول رسانهای در ایران، نتیجه تلاش افرادی بوده که با وجود محدودیتها، به ضرورت آگاهی و اطلاعرسانی باور داشتند.
امروز که مطبوعات و رسانههای دیجیتال بخش جداییناپذیر زندگی روزمره ما هستند، بازخوانی داستان تولد نخستین روزنامه ایران میتواند درک عمیقتری از مسیر طیشده و ارزش دستاوردهای کنونی به ما بدهد.