اولین اتوبوس و مترو در ایران و شکلگیری حملونقل عمومی
حملونقل عمومی یکی از مهمترین نشانههای ورود یک جامعه به دوران مدرن است. شهرها زمانی که از شکل سنتی و محدود خود خارج میشوند و با افزایش جمعیت، گسترش جغرافیایی و پیچیدهتر شدن روابط اجتماعی روبهرو میشوند، ناگزیر به ایجاد سیستمهای منظم جابهجایی شهروندان هستند
حملونقل عمومی یکی از مهمترین نشانههای ورود یک جامعه به دوران مدرن است.
شهرها زمانی که از شکل سنتی و محدود خود خارج میشوند و با افزایش جمعیت، گسترش جغرافیایی و پیچیدهتر شدن روابط اجتماعی روبهرو میشوند، ناگزیر به ایجاد سیستمهای منظم جابهجایی شهروندان هستند.
کد خبر: 754028 | ۱۴۰۴/۱۰/۰۵ ۲۱:۵۵:۴۵
زهرا تجویدی_ حملونقل عمومی یکی از مهمترین نشانههای ورود یک جامعه به دوران مدرن است.
شهرها زمانی که از شکل سنتی و محدود خود خارج میشوند و با افزایش جمعیت، گسترش جغرافیایی و پیچیدهتر شدن روابط اجتماعی روبهرو میشوند، ناگزیر به ایجاد سیستمهای منظم جابهجایی شهروندان هستند.
در ایران نیز مسیر رسیدن به حملونقل عمومی مدرن، مسیری تدریجی، پرچالش و در عین حال جذاب بوده است.
اتوبوس و مترو بهعنوان دو ستون اصلی حملونقل شهری امروز، هر کدام تاریخچهای دارند که شناخت آنها، بخشی از تاریخ اجتماعی و شهری ایران را روشن میکند.
ببینیم اولین اتوبوس و اولین مترو در ایران چه زمانی راهاندازی شد و چه شرایطی بر شکلگیری آنها حاکم بود؟
وضعیت حملونقل شهری ایران پیش از اتوبوس
تا پیش از ورود اتوبوس، حملونقل شهری در ایران عمدتاً بر پایه روشهای سنتی انجام میشد.
در شهرهای بزرگ دوره قاجار مانند تهران، تبریز، اصفهان و شیراز، رفتوآمد مردم با پای پیاده، چهارپایان، درشکه و کالسکه صورت میگرفت.
درشکهها بیشتر در اختیار طبقات مرفه یا مسافران خاص بودند و مردم عادی پیاده تردد یا از حیوانات باربر استفاده میکردند.
این شیوهها نهتنها کند و پرهزینه بود، بلکه با رشد شهرها دیگر پاسخگوی نیازهای روزمره جمعیت رو به افزایش نبود.
در اواخر دوره قاجار و همزمان با افزایش ارتباط ایران با اروپا، مفهوم حملونقل عمومی مدرن بهتدریج وارد ذهن مدیران شهری و دولتمردان شد.
ایجاد خیابانهای عریضتر، شکلگیری بلدیهها و افزایش مراکز اداری و تجاری، همه نشان میداد که شهرها دیگر با ابزارهای سنتی قابل اداره نیستند.
ورود اتوبوس به ایران؛ آغاز یک تحول شهری
نخستین تجربه جدی استفاده از اتوبوس در ایران به دهه نخست قرن چهاردهم هجری شمسی بازمیگردد.
بر اساس اسناد معتبر تاریخی، اولین اتوبوس شهری در ایران در تهران و در حدود سال ۱۳۰۵ هجری شمسی به کار گرفته شد.
این اقدام در دوره پهلوی اول و در چارچوب سیاستهای نوسازی شهری انجام شد.
بلدیه تهران، که مسئولیت اداره امور شهری را بر عهده داشت، تصمیم گرفت برای تسهیل رفتوآمد شهروندان، از وسیلهای جدید به نام اتوبوس استفاده کند.
این اتوبوسها اغلب وارداتی بودند و از کشورهای اروپایی تهیه شدند.
مسیر اولیه حرکت آنها معمولاً بین میدان توپخانه، که مرکز اداری و سیاسی تهران آن زمان محسوب میشد، تا مناطق شمالیتر شهر مانند شمیران طراحی شده بود.
این مسیرها بهگونهای انتخاب شدند که بیشترین حجم تردد کارمندان دولتی، بازرگانان و ساکنان مناطق پرجمعیت را پوشش دهند.
واکنش جامعه به نخستین اتوبوسها
ورود اتوبوس به خیابانهای تهران با واکنشهای متفاوتی همراه بود.
برای بسیاری از مردم، اتوبوس وسیلهای عجیب و حتی ترسناک به نظر میرسید.
صدای موتور، ابعاد بزرگ و حرکت سریع آن در خیابانهایی که پیشتر محل عبور درشکه و حیوانات بود، باعث شگفتی و گاه نگرانی میشد.
با این حال، بهتدریج مزایای این وسیله جدید آشکار شد.
اتوبوس میتوانست تعداد زیادی مسافر را با هزینهای کمتر و در زمانی کوتاهتر جابهجا کند.
در مدت کوتاهی، استفاده از اتوبوس در تهران گسترش یافت و مسیرهای جدیدی به شبکه حملونقل شهری اضافه شد.
این تجربه بهتدریج به سایر شهرهای بزرگ ایران نیز منتقل شد و اتوبوس به یکی از عناصر ثابت زندگی شهری تبدیل گردید.
در دهههای ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ هجری شمسی، با افزایش جمعیت شهری و رشد اقتصادی، نیاز به ناوگان منظمتر و گستردهتر اتوبوسرانی بیش از پیش احساس شد.
شرکت واحد اتوبوسرانی تهران در سال ۱۳۳۵ تأسیس شد و بهعنوان یک نهاد رسمی، مدیریت حملونقل اتوبوسی پایتخت را بر عهده گرفت.
این اقدام باعث ساماندهی مسیرها، تعیین نرخ بلیت و بهبود کیفیت خدمات شد.
در همین دوره، اتوبوسها از نظر فنی نیز پیشرفت کردند.
ناوگان جدیدتر، ظرفیت بیشتر و ایمنی بالاتری داشت و بهتدریج اتوبوسهای فرسوده قدیمی از چرخه خارج شدند.
اتوبوسرانی نهتنها به یک ابزار حملونقل، بلکه به بخشی از هویت شهری تهران و دیگر کلانشهرها تبدیل شد.
ایده مترو در ایران؛ رویایی قدیمی
اگرچه اتوبوس توانست بخش مهمی از نیازهای حملونقل شهری را برطرف کند، اما با گسترش شهرها و افزایش ترافیک، دیگر کافی نبود.
ایده ایجاد مترو در ایران به دههها قبل بازمیگردد.
نخستین مطالعات درباره احداث مترو در تهران در دهه ۱۳۵۰ هجری شمسی و پیش از انقلاب اسلامی انجام شد.
در آن زمان، کارشناسان داخلی و خارجی هشدار داده بودند که ادامه رشد تهران بدون یک سیستم حملونقل ریلی زیرزمینی، مشکلات جدی ترافیکی و زیستمحیطی ایجاد خواهد کرد.
با وجود انجام مطالعات اولیه و حتی آغاز برخی عملیات اجرایی، وقوع انقلاب اسلامی و سپس جنگ تحمیلی، پروژه مترو را برای سالها متوقف کرد.
در این دوره، اولویت کشور بر بازسازی و مسائل اساسیتر متمرکز بود و پروژههای بزرگ شهری در حاشیه قرار گرفتند.
پس از پایان جنگ و در دهه ۱۳۷۰، بار دیگر موضوع مترو بهطور جدی در دستور کار قرار گرفت.
شرکت راهآهن شهری تهران و حومه، معروف به مترو تهران، فعالیت خود را از سر گرفت و عملیات اجرایی خطوط مختلف آغاز شد.
سرانجام، اولین خط مترو ایران در سال ۱۳۷۷ هجری شمسی به بهرهبرداری رسید.
این خط که امروزه بهعنوان خط ۵ مترو تهران شناخته میشود، تهران را به کرج متصل میکرد.
انتخاب این مسیر به دلیل حجم بالای رفتوآمد روزانه بین تهران و کرج و نیاز شدید به یک وسیله حملونقل سریع و انبوهبر بود.
افتتاح این خط، نقطه عطفی در تاریخ حملونقل عمومی ایران به شمار میآید.
افتتاح مترو با استقبال گسترده مردم مواجه شد.
سرعت بالا، هزینه مناسب و رهایی از ترافیک سنگین جادهای، مترو را به گزینهای محبوب تبدیل کرد.
اگرچه در ابتدا برخی نگرانیها درباره ایمنی و استفاده از فضای زیرزمینی وجود داشت، اما تجربه موفق بهرهبرداری، اعتماد عمومی را بهسرعت افزایش داد.
پس از خط ۵، خطوط دیگر مترو تهران بهتدریج افتتاح شدند و شبکه مترو گسترش یافت.
این روند در سالهای بعد به شهرهای دیگر مانند مشهد، اصفهان، شیراز و تبریز نیز کشیده شد و مترو بهعنوان یکی از نمادهای شهر مدرن ایرانی شناخته شد.
مقایسه نقش اتوبوس و مترو در تاریخ شهری ایران
اتوبوس و مترو هر دو نقشی کلیدی در تحول زندگی شهری ایران ایفا کردهاند، اما هر کدام در دورهای متفاوت و با کارکردی خاص.
اتوبوس نخستین گام جدی در جهت حملونقل عمومی مدرن بود و توانست شهرها را از وابستگی کامل به روشهای سنتی نجات دهد.
مترو اما پاسخی به چالشهای شهرهای بزرگ و پرجمعیت بود و امکان جابهجایی انبوه مسافر در زمان کوتاه را فراهم کرد.
هر دو وسیله نهتنها ابزار حملونقل، بلکه عامل تغییر سبک زندگی، الگوی سکونت و حتی روابط اجتماعی شهروندان بودهاند.
توسعه محلهها، شکلگیری مراکز تجاری و افزایش دسترسی به خدمات شهری، همگی تحت تأثیر گسترش اتوبوس و مترو قرار داشتهاند.
اولین اتوبوس شهری ایران در حدود سال ۱۳۰۵ هجری شمسی در تهران به حرکت درآمد و آغازگر فصلی نو در تاریخ حملونقل عمومی کشور شد.
دههها بعد، نخستین خط مترو ایران در سال ۱۳۷۷ هجری شمسی افتتاح شد و تحولی اساسی در جابهجایی شهری ایجاد کرد.
این دو رویداد، هر کدام در زمان خود پاسخی به نیازهای جامعه بودند و مسیر توسعه شهرهای ایران را شکل دادند.
شناخت تاریخچه اتوبوس و مترو در ایران، تنها مرور چند تاریخ و عدد نیست، بلکه نگاهی عمیق به روند مدرنشدن شهرها، تغییر نیازهای اجتماعی و تلاش برای بهبود کیفیت زندگی شهروندان است.
امروز که حملونقل عمومی به یکی از دغدغههای اصلی شهرهای ایران تبدیل شده، بازخوانی این مسیر تاریخی میتواند چراغ راهی برای تصمیمگیریهای آینده باشد.