درباره فرش بهارستان یا بهار خسرو

فرش بهارستان که با نام‌های «بهار خسرو» یا «بهار کسری» نیز شناخته می‌شود، یکی از باشکوه‌ترین آثار دوران سلسله ساسانیان بود.
این فرش عظیم به دستور شاهنشاه خسرو انوشیروان برای پوشش کف ایوان کسری در تیسفون بافته شد و نمایانگر اوج هنر و ثروت امپراتوری ساسانی بود.
اهمیت این فرش نه تنها به زیبایی و ابعاد آن، بلکه به نقش فرهنگی و سیاسی آن در دربار ساسانی نیز مربوط می‌شود.
تصویر فرش بهارستان
متأسفانه هیچ تصویر واقعی یا باقی‌مانده‌ای از فرش بهارستان وجود ندارد، چرا که فرش اصلی در زمان فتح تیسفون توسط اعراب از بین رفت.
آنچه امروز تحت عنوان تصویر فرش بهارستان می‌بینید، بازسازی هنری و تصوراتی بر اساس توصیفات تاریخی است.
این بازسازی‌ها سعی کرده‌اند ابعاد، طرح و رنگ‌بندی فرش را با توجه به منابع تاریخی بازسازی کنند تا نمایی از عظمت و شکوه آن ارائه دهند.
فرش معروف بهارستان مربوط به کدام سلسله است؟
فرش بهارستان به دوران ساسانیان تعلق دارد و به طور مشخص در زمان سلطنت خسرو انوشیروان بافته شد.
این فرش در کاخ‌های سلطنتی تیسفون پهن می‌شد و به عنوان سمبلی از قدرت و هنر ایرانی در دربار ساسانی شناخته می‌شد.
اهمیت این فرش نه تنها به دلیل زیبایی و ابعاد آن بلکه به خاطر جایگاه آن در مراسم رسمی و پذیرایی‌های سلطنتی بود.
سرنوشت فرش بهارستان
پس از فتح تیسفون توسط اعراب مسلمان در سال ۶۳۷ میلادی، فرش بهارستان در کاخ تیسفون به غنیمت گرفته شد.
این فرش به دلیل اندازه بسیار بزرگ و وزن سنگین، امکان انتقال دادن آن وجود نداشت و در نتیجه به مدینه فرستاده شد.
در آنجا فرش به قطعات کوچک بریده شد و میان سربازان و فاتحان تقسیم گردید.
این رویداد باعث شد فرش ارزشمند و بی‌نظیر به طور کامل از میان برود و نمونه‌ای از آن باقی نماند.
فرش بهارستان الان کجاست؟
امروزه هیچ نمونه‌ای از فرش بهارستان وجود ندارد و آثار فیزیکی آن به طور کامل از بین رفته است.
تمامی اطلاعات درباره فرش بهارستان از متون تاریخی و تواریخ سده‌های نخستین اسلام استخراج شده است و بازسازی‌های هنری که در کتاب‌ها یا وب‌سایت‌ها مشاهده می‌شوند تنها تصوراتی هستند بر اساس توضیحات تاریخی، نه نمونه واقعی فرش.
ابعاد فرش بهارستان
فرش بهارستان یکی از وسیع‌ترین فرش‌های جهان در دوران خود بود.
طبق گزارش‌های تاریخی، ابعاد آن حدود ۲۷ متر در ۲۷ متر (برخی منابع دیگر طول ۱۴۰ متر و عرض ۲۷ متر را ذکر کرده‌اند) بوده است.
این اندازه امکان پهن شدن فرش در ایوان بزرگ کاخ را فراهم می‌کرد و جلوه‌ای باشکوه و یکپارچه از باغی بهشتی را به بازدیدکنندگان ارائه می‌داد.
طرح بافته شده در فرش بهارستان
طرح فرش بهارستان برگرفته از مناظر طبیعی و باغ‌های بهشتی بود.
مسیرهای آب‌نما، گل‌ها، درختان و پرندگان به زیبایی بر روی فرش بافته شده بودند.
این طرح با ابریشم، نخ‌های طلا و نقره و سنگ‌های قیمتی تزئین شده بود و طوری طراحی شده بود که بازدیدکننده احساس حضور در یک باغ واقعی و سرسبز را داشته باشد.
پراکندگی گل‌ها و عناصر طبیعی در فرش بهارستان، شباهت زیادی به ساختار برخی طرح‌های اصیل امروزی دارد؛ برای مثال، در فرش افشان نیز گل‌ها بدون محور مرکزی و به‌صورت آزاد در سراسر زمینه پخش می‌شوند که یادآور همان نگاه باغ‌محور در هنر ساسانی است.
چرا فرش بهار خسرو بافته شد و هدف آن چه بود؟
فرش بهارستان به دستور شاهنشاه خسرو انوشیروان بافته شد تا شکوه، قدرت و ثروت امپراتوری ساسانی را به نمایش بگذارد و نقش مهمی در مناسبات سیاسی و دیپلماتیک آن دوران ایفا کند.
این فرش عظیم در ایوان کسری، بزرگ‌ترین تالار پذیرایی کاخ تیسفون پهن می‌شد و محل رسمی پذیرایی از مهمانان داخلی و خارجی بود؛ بنابراین هدف اصلی آن، ایجاد تصویر بصری از اقتدار سلطنتی و جلب احترام میهمانان بود.
هم‌زمان، طرح فرش با نمای باغ بهشت و مناظر طبیعی، با استفاده از ابریشم، نخ‌های طلا و نقره و سنگ‌های قیمتی ساخته شده بود تا فضایی الهام‌بخش و روح‌نواز ایجاد کند.
به این ترتیب، فرش بهارستان نه تنها ابزاری برای نمایش قدرت شاهنشاه بود، بلکه نمادی از هنر، فرهنگ و فلسفه ایرانی باستان نیز به شمار می‌رفت و بازتابی از هماهنگی انسان با طبیعت و نظم کیهانی محسوب می‌شد.
مقایسه این فرش با فرش‌های مشهور جهان
فرش بهارستان با ابعاد بسیار بزرگ و طرح‌های پیچیده‌اش، هم‌زمان با فرش‌های تاریخی چین یا روم قابل مقایسه است، اما ویژگی منحصر به فرد آن ترکیب مواد گران‌بها و نمادهای باغ بهشتی بود.
بسیاری از فرش‌های بعدی ایران و عثمانی که مشهور شده‌اند، از نظر ظرافت و الهام‌بخشی مدیون طرح‌ها و تکنیک‌هایی هستند که در فرش بهارستان دیده می‌شد، به طوری که می‌توان آن را پایه‌گذار تحول هنر فرش‌بافی در منطقه دانست.
کنجکاوی‌ها و حقایق کمتر شناخته شده
فرش بهارستان علاوه بر زیبایی، حقایق شگفت‌انگیزی داشت؛ مثلاً وزن آن به قدری بود که چندین ده سرباز می‌توانستند آن را بلند کنند و ارزش مادی‌اش با هزاران مثقال طلا برابری می‌کرد.
همچنین برخی منابع تاریخی اشاره کرده‌اند که هر بخش آن به گونه‌ای طراحی شده بود که بازدیدکننده را از هر زاویه‌ای مجذوب جزئیات طبیعی و رنگ‌بندی آن کند.
این حقایق باعث می‌شود که فرش بهارستان نه تنها یک اثر هنری، بلکه یک شاهکار مهندسی و طراحی فرهنگی باشد.
تأثیر فرش بهارستان بر فرش‌بافی ایران
با وجود نابودی فرش بهارستان، تأثیر آن بر هنر فرش‌بافی ایران ماندگار شد.
طرح‌های باغی، نگاه طبیعت‌محور و توجه به جزئیات، در دوره‌های بعدی نیز ادامه یافت و امروز نیز می‌توان جلوه‌های آن را در فرش کاشان مشاهده کرد؛ جایی که اصالت، ظرافت و هویت تاریخی فرش ایرانی همچنان حفظ شده است.
فرش بهارستان/بهار خسرو و الهام در فرش‌های طرح دستباف
امروزه، با پیشرفت تکنولوژی، امکان بازآفرینی شکوه و اصالت طرح‌های تاریخی در قالب فرش ماشینی طرح دستباف یا دستباف‌گونه فراهم شده است.
این فرش‌ها با الهام از نقوش باغی، گل‌ها و ترکیب‌بندی‌های اصیل ایرانی، همان حس اصالت و وقار را با هزینه‌ای مقرون‌به‌صرفه‌تر به خانه‌های امروزی می‌آورند.
در واقع، فرش ماشینی طرح دستباف ادامه منطقی همان مسیر هنری است که قرن‌ها پیش با فرش بهارستان آغاز شد.