شراکت راهبردی در مسیر نظم نوین چندجانبه

باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهدی سیف تبریزی* - در روز‌های اخیر شاهد حجم بالای دیدار‌ها رفت و آمد‌های دیپلماتیک میان مقامات و سران تهران و مسکو بوده‌ایم.
به شکلی که در کمتر از یک هفته پس از دیدار دو رئیس‌جمهور در حاشیه اجلاس صلح و اعتماد در عشق‌اباد پایتخت ترکمنستان در روز گذشته سید عباس عراقچی در مسکو با سرگئی لاوروف وزیرخارجه روسیه و دکتر علی لاریجانی دبیر شورای عالی امنیت ملی در تهران میزبان «ویتالی ساویف» معاون نخست‌وزیر فدراسیون روسیه بود.
دیداری که در امتداد تفاهمات سطح عالی میان رؤسای جمهور دو کشور و با هدف رفع موانع موجود و ورود به فاز عملیاتی انجام شد.
دیدار‌های که با توجه به موضوعات مطرح شده نشان از یک جهش بزرگ در روابط دو کشور از موضوعات صرفا سیاسی به موضوعات راهبردی و ورود به فاز عملیاتی در حوزه‌های مختلف روابط دو جانبه دارد.
شاید بتوان گفت موضوع راه‌گذر شمال-جنوب و پروژه خط ریلی رشت-آستارا در قلب این دیدار‌ها و گفت‌و‌گو‌ها به‌عنوان یک مؤلفه تعیین‌کننده ژئوپولتیکی مورد بررسی قرار گرفت.
موضوعی که برای هر دو کشور با توجه به شرایط و چالش‌های جهانی از جمله تعدد تحریم‌های غربی بر اقتصاد و تجارت خارجی تهران و مسکو از اهمیت بالای برخوردار است.
به شکلی که دکتر لاریجانی در این دیدار با تأکید بر اینکه جمهوری اسلامی ایران تصمیم خود را برای عملیاتی‌سازی این کریدور اتخاذ کرده است.
از سوی دیگر همگرایی در موضوعات جهانی و تنظیم دیدگاه‌ها در خصوص چالش‌ها بین‌المللی همانند جنگ اوکراین و یا موضوع هسته‌ای ایران از دیگر مباحث مطرح شده میان سران دو کشور در چندین دیدار انجام شده بوده است.
برطرف کردن مشکلات و ایجاد هماهنگی در حوزه‌های گوناگون قراردادجامع همکاری به منظور تسریع در اجرایی شدن بند‌های این قرارداد از دیگر موضوعاتی بوده است که توسط سران دو کشور به بحث و تبادل نظر گذاشته شده.
قرارداد جامع همکاری؛ نقشه راه آینده
اجرای کامل «قرارداد جامع همکاری ۲۰‌ساله» میان ایران و روسیه، اکنون به مرحله‌ای عملی رسیده و دیدار‌های اخیر نشانه‌ای از اراده سیاسی دو کشور برای اجرایی کردن مفاد آن است.
این قرارداد نه یک سند صوری، بلکه برنامه‌ای جامع برای تعامل اقتصادی، فنی و امنیتی تا دو دهه پیش رو است.
همکاری در حوزه انرژی، ایجاد شرکت‌های مشترک در صنایع معدنی و پتروشیمی، توسعه شبکه‌های بانکی مستقل از سوئیفت و افزایش مبادلات با ارز‌های ملی از جمله مفاد کلیدی آن به شمار می‌رود.
در سال جاری، روند تسویه مبادلات تجاری با روبل و ریال رشد قابل توجهی داشته و انتظار می‌رود با راه‌اندازی بانک مشترک و استفاده از سیستم‌های پرداخت بومی، سطح وابستگی اقتصاد دو کشور در مبادلات دو جانبه به دلار تا حد قابل توجهی کاهش یابد.
همچنین توافق برای احداث واحد‌های دو وسه نیروگاه اتمی بوشهر، همکاری در حوزه هوا-فضا و انتقال فناوری‌های پیشرفته، از دیگر مواردی است که در گفت‌و‌گو‌های اخیر میان دو کشور مطرح شده است.
تعامل دفاعی و امنیتی در چارچوب ثبات منطقه‌ای
بخش قابل توجهی از همکاری‌های اخیر پیرامون مسائل امنیت منطقه و مقابله با چالش‌های مشترک شکل گرفته است.
ایران و روسیه به‌ویژه در موضوعات خاورمیانه، حوادث سوریه، قفقاز جنوبی و جنگ اوکراین، مواضع نزدیک و قابل فهمی دارند.
هر دو کشور درک کرده‌اند که حفظ ثبات در پیرامون مرز‌های خود، شرط لازم برای توسعه داخلی و جلوگیری از نفوذ یک‌جانبه قدرت‌های بیرونی است.
در همین راستا، گفت‌و‌گو‌ها درباره تبادل تجربیات نظامی، تقویت همکاری‌های مرزبانی و امنیت دریایی در دریای خزر و همچنین ایجاد سازوکار‌های مشترک برای مبارزه با تروریسم و جرایم سایبری باهدف تقویت بازدارندگی متقابل در برابر تهدید‌های مشترک در حال گسترش است.
پشتوانه راهبردی همکاری در نظم بین‌المللی در حال گذار
در شرایطی که جهان در حال عبور از نظم تک‌قطبی به چندجانبه‌گرایی است، روابط ایران و روسیه از سطح روابط دوجانبه فراتر رفته و رنگ یک اتحاد راهبردی به خود گرفته است.
تجربه سال‌های اخیر نشان داده است که کشور‌های مستقل، در مواجهه با فشار‌های اقتصادی و سیاسی غرب، ناگزیر به همگرایی و همکاری متقابل هستند تا بتوانند از مسیر‌های جدید به حفظ حاکیت و استقلال خود بپردازند.
تهران و مسکو با تکیه‌بر ظرفیت‌های مکمل خود، به تدریج در حال تثبیت نقش خویش به‌عنوان دو بازیگر موثر در نظم جهانی جدیدند؛ نظمی که بر پایه برابری، احترام حاکمیتی و تعدد مراکز قدرت بنا خواهد شد.
این دو کشور با تأکید بر چندجانبه‌گرایی، نقش فعالی در نهادهایی، چون سازمان همکاری شانگهای، بریکس و اتحادیه اقتصادی اوراسیا یافته‌اند.
عضویت کامل ایران در بریکس و تعامل سازنده با اوراسیا از جمله نتایج مستقیم همین رویکرد است که حضور هر دو کشور را در عرصه تصمیم‌سازی جهانی تقویت کرده است.
چنین روندی نشان می‌دهد که تهران و مسکو، با وجود همه تفاوت‌ها، درک مشترکی از آینده جهان دارند.
همگرایی در اقتصاد جهانی؛ از انرژی تا فناوری
در بعد اقتصادی، روسیه یکی از بزرگترین عرضه‌کنندگان انرژی جهان و ایران از معدود کشور‌های برخوردار از منابع عظیم نفت و گاز است.
نزدیکی این دو کشور می‌تواند به سیاست‌های واحد در کنترل تولید و بازار‌های جهانی بی‌انجامد.
پروژه‌های مشترک نفت و گاز در جنوب ایران و همکاری روس‌نفت و گازپروم با شرکت ملی نفت ایران در بازیابی میدای از مظاهر این همگرایی در حوزه انرژی است.
در حوزه فناوری، گفت‌و‌گو‌ها حول همکاری در زمینه انرژی هسته‌ای صلح‌آمیز همانند ایجاد نیروگاه‌های کوچک مدولار و تکمیل فاز ۲ و ۳ نیروگاه اتمی بوشهر است.
روسیه به ویژه در دو سال گذشته در توسعه فناوری فضایی ایران نقش فعالی ایفا کرده و پروژه‌های جدیدی همچون پرتاب ماهواره‌های مشترک یا همکاری در سامانه‌های سنجش از دور در دست بررسی است.
کریدور شمال–جنوب؛ شاه‌راهی برای همکاری اوراسیایی
پروژه خط ریلی رشت–آستارا که تکمیل‌کننده مسیر کلیدی کریدور شمال–جنوب است، از مهم‌ترین مباحث دیدار‌های اخیر تهران و مسکو به شمار می‌رود.
این مسیر، ایران را به روسیه و از آنجا به بازار‌های شمال اروپا متصل می‌کند و به لحاظ اقتصادی، جایگزینی کم‌هزینه و کوتاه‌تر برای مسیر‌های سنتی دریایی به‌شمار می‌رود.
با نهایی شدن توافق‌های مالی و فنی مربوط به این پروژه و همچنین تکمیل تملک زمین‌های پروژه ریلی رشت-آستارا تا اخر سال ۱۴۰۴ و شروع عملیات نقشه برداری و اجرایی آن توسط شرکت‌های روسی، انتظار می‌رود در آینده نزدیک حجم ترانزیت کالا از طریق این مسیر چندین برابر شود.
هم‌آوایی سیاسی در چالش‌های بین‌المللی
در عرصه سیاسی نیز تهران و مسکو به تدریج در حال تنظیم دیدگاه‌های مشترک پیرامون پرونده‌های مهم جهانی هستند.
درباره بحران اوکراین، ایران بر اصل حل‌وفصل مسالمت‌آمیز باتوجه به رفع ریشه‌های اساسی این بحران تأکید دارد، موضعی که با دیدگاه روسیه در مقابله با گسترش‌طلبی ناتو هم راستا است.
دو کشور هم‌چنین در موضوع هسته‌ای ایران، بر حق مسلم ملت ایران برای استفاده صلح‌آمیز از فناوری هسته‌ای و ضرورت مقابله با استاندارد‌های دوگانه غرب تأکید می‌کنند.
این همگرایی سیاسی سطح بالایی از اعتماد متقابل را شکل داده که در سال‌های اخیر بی‌سابقه بوده است.
افق پیش‌رو؛ از تعامل تاکتیکی تا اتحاد راهبردی
اگر روزی روابط ایران و روسیه بیشتر بر نیاز‌های مقطعی یا ملاحظات تاکتیکی استوار بود، امروز به‌وضوح نشانه‌های شکل‌گیری یک اتحاد راهبردی دیده می‌شود.
از توسعه زیرساخت‌ها گرفته تا همکاری در فناوری و هماهنگی سیاسی، همه و همه در راستای ساخت نظمی جدید است که جایگاه هر دو کشور را در عرصه منطقه‌ای و جهانی ارتقا می‌دهد.
در این میان، اراده سیاسی در سطوح عالی دو کشور نقشی تعیین‌کننده داشته است.
تداوم این رویکرد می‌تواند زمینه‌ساز امضای توافق‌های جدید، گسترش سرمایه‌گذاری‌های مشترک و حتی همگرایی بیشتر در قالب سازمان‌های منطقه‌ای شود؛ که به نظر می‌رسد در ماه‌های اخیر شاهد شکل‌گیری چنین اراده‌ای در میان مسئولان و دولت مردان دو کشور بوده‌ایم.
در مجموع، روابط ایران و روسیه امروز بیش از هر زمان دیگری بر پایه منافع متقابل، احترام متقابل و آینده‌ای مشترک استوار شده است.
دو کشور نه تنها در حال گشودن مسیر‌های تازه اقتصادی هستند، بلکه در شکل‌دهی به جهان چندقطبی آینده نیز نقشی کلیدی ایفا خواهند کرد؛ جهانی که در آن، همکاری جای رقابت، گفت‌و‌گو جای تحریم و مشارکت جای سلطه را می‌گیرد.
*کارشناس مسائل روسیه و قفقاز