چرا خمیازه مسری است؟

خمیازه فقط نشانه خستگی یا بی‌حوصلگی نیست، بلکه ساختاری پیچیده‌تر دارد و با عملکرد مغز، چرخه خواب و بیداری، همدلی، واکنش‌های اجتماعی و حتی تنظیم دمای مغز در ارتباط است.
کد خبر: 751601 | ۱۴۰۴/۰۹/۱۹ ۲۰:۳۹:۵۱
زهرا تجویدی_ اگر همین حالا به فکر خمیازه بیفتید، احتمال زیادی دارد که دهانتان ناخودآگاه باز شود و نفس عمیقی بکشید.
حتی خواندن جمله‌ای درباره خمیازه یا تماشای کسی که خمیازه می‌کشد کافی است تا بدن شما نیز همان واکنش را نشان دهد.
این پدیده که در نگاه اول ساده و حتی پیش پا افتاده به نظر می‌رسد، سال‌هاست ذهن پژوهشگران زیست‌شناسی، عصب‌شناسی و روان‌شناسی را درگیر کرده است.
چرا خمیازه تا این حد واگیردار است؟
چه چیزی در مغز ما باعث می‌شود تنها دنبال کردن این حرکت در دیگران، ما را نیز به انجام همان کار وادار کند؟
آیا این واکنش مرموز فقط در انسان‌ها دیده می‌شود یا حیوانات دیگر نیز درگیر آن هستند؟
برای پاسخ به این پرسش‌ها لازم است به گذشته دور، به زمانی که خمیازه هنوز یک کنش ساده فیزیولوژیک تلقی می‌شد، برگردیم.
انسان‌ها هزاران سال است این رفتار را تجربه می‌کنند، اما در دهه‌های اخیر پژوهش‌های علمی گسترده‌تری درباره آن شکل گرفته است.
امروز می‌دانیم که خمیازه فقط نشانه خستگی یا بی‌حوصلگی نیست، بلکه ساختاری پیچیده‌تر دارد و با عملکرد مغز، چرخه خواب و بیداری، همدلی، واکنش‌های اجتماعی و حتی تنظیم دمای مغز در ارتباط است.
اینجا تلاش شده است دانسته‌های معتبر علمی درباره موضوع گردآوری شود؛ دانسته‌هایی که شاید دید شما را نسبت به یکی از طبیعی‌ترین حرکات روزمره تغییر می‌دهد.
خمیازه دقیقاً چیست و چه اتفاقی حین آن در بدن رخ می‌دهد؟
خمیازه در ساده‌ترین تعریف، یک نفس عمیق و طولانی همراه با باز شدن دهان و کشیدگی عضلات صورت است.
هنگام خمیازه هوا با شدت وارد ریه‌ها می‌شود و پس از مکث کوتاهی، بیرون داده می‌شود.
هم‌زمان عضلات فک، زبان، گردن و حتی گوش‌ها نیز فعال می‌شوند.
بسیاری از افراد هنگام خمیازه احساس اشک‌ریزی یا رطوبت چشم پیدا می‌کنند که ارتباط مستقیم با انقباض عضلات اطراف چشم دارد.
از نگاه فیزیولوژیک، خمیازه یک واکنش طبیعی برای حفظ تعادل در بدن است.
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که هنگام خمیازه جریان خون به مغز تغییر می‌کند، اکسیژن بیشتری وارد بدن می‌شود و عملکرد ریه‌ها برای لحظاتی قوی‌تر می‌شود.
این واکنش به تنظیم دمای مغز نیز کمک می‌کند.
برخی یافته‌ها نشان می‌دهد که مغز در زمان‌هایی که بیش‌ازحد گرم می‌شود یا تمرکز زیادی مصرف کرده، نسبت به خمیازه حساس‌تر است تا بتواند دوباره به تعادل بازگردد.
خمیازه معمولاً با احساس خواب‌آلودگی همراه است.
هنگامی که بدن خسته می‌شود یا چرخه خواب نزدیک است، مغز سیگنال‌هایی آزاد می‌کند که باعث افزایش احتمال خمیازه می‌شوند.
اما این تنها دلیل بروز خمیازه نیست، زیرا افراد در زمان‌های کاملاً بیدار و هوشیار هم ممکن است خمیازه بکشند.
اینجاست که نقش عوامل اجتماعی و ذهنی اهمیت پیدا می‌کند.
چرا خمیازه مسری است؟
نقش همدلی و تقلید ناخودآگاه
یکی از جذاب‌ترین جنبه‌های خمیازه، خاصیت واگیردار آن است.
مسری بودن خمیازه سال‌هاست که ذهن دانشمندان را به خود مشغول کرده و نظریه‌های متعددی در این‌باره مطرح شده است.
یکی از پذیرفته‌شده‌ترین نظریه‌ها به «همدلی» و «تقلید ناخودآگاه» مربوط می‌شود.
مغز انسان از سیستمی به نام «نورون‌های آینه‌ای» استفاده می‌کند؛ سلول‌هایی که هنگام مشاهده رفتار دیگران فعال می‌شوند و مغز را به تقلید همان رفتار ترغیب می‌کنند.
این سیستم نقش مهمی در یادگیری، تقلید، درک احساسات دیگران و ارتباط اجتماعی دارد.
هنگامی که فردی در اطراف شما خمیازه می‌کشد، نورون‌های آینه‌ای فعال می‌شوند و مغز ناخودآگاه همان الگو را بازآفرینی می‌کند.
در نتیجه شما نیز احساس تمایل به خمیازه خواهید داشت.
همدلی نیز نقشی کلیدی دارد.
مطالعات نشان داده‌اند افرادی که توانایی همدلی بالاتری دارند، بیشتر از دیگران در برابر خمیازه واکنش نشان می‌دهند.
همچنین واکنش به خمیازه مسری در کودکان قبل از رسیدن به سن درک همدلی کمتر دیده می‌شود، اما با رشد ذهنی کودک بیشتر می‌شود.
همین موضوع نشان می‌دهد که خمیازه مسری ارتباط مستقیمی با مهارت‌های اجتماعی و شناخت احساسات دیگران دارد.
آیا خمیازه فقط در هنگام مشاهده مستقیم مسری می‌شود؟
نکته شگفت‌انگیز درباره این پدیده این است که برای انتقال خمیازه نیازی به حضور فیزیکی افراد نیست.
شنیدن صدای خمیازه، خواندن جمله‌ای درباره آن یا حتی فکر کردن به آن نیز می‌تواند همین واکنش را ایجاد کند.
مغز ما به‌گونه‌ای طراحی شده است که به هر نوع نشانه خمیازه، حتی اگر بسیار غیرمستقیم باشد، حساسیت نشان می‌دهد.
همین تظاهر ذهنی، ساختار پیچیده روانی خمیازه را آشکارتر می‌کند.
در دنیای رسانه، این پدیده به‌خوبی دیده می‌شود.
به‌عنوان مثال هنگام تماشای یک فیلم یا برنامه تلویزیونی، اگر بازیگری خمیازه بکشد بسیاری از بینندگان نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرند.
این رفتار به دلیل همان الگوی آینه‌ای در مغز است.
مغز تصاویر را واقعی تلقی می‌کند و واکنش فیزیکی مشابه را بروز می‌دهد.
ارتباط خمیازه مسری با پیوندهای اجتماعی
پژوهش‌های اخیر نشان داده‌اند خمیازه مسری تنها یک رفتار بی‌هدف نیست، بلکه ممکن است در گذشته تکاملی انسان نقش مهمی در تقویت روابط اجتماعی ایفا کرده باشد.
انسان‌ها در گروه‌های کوچک زندگی می‌کردند و هماهنگی بین اعضای گروه برای بیداری، استراحت یا فعالیت ضروری بود.
یکی از نظریه‌ها می‌گوید خمیازه می‌توانست نشانه‌ای برای همسان‌سازی الگوی بیداری و خواب افراد باشد.
به‌عبارت دیگر، اگر چند نفر خمیازه می‌کشیدند، احتمالاً زمان استراحت گروه فرا رسیده بود.
این نظریه در حیوانات نیز مورد بررسی قرار گرفته است و نتایج جالبی به همراه داشته است.
برخی حیوانات که زندگی اجتماعی قوی دارند، مانند شامپانزه‌ها، بونوبوها و برخی گونه‌های گرگ‌ها، نسبت به خمیازه یکدیگر واکنش نشان می‌دهند.
این رفتار نشان می‌دهد خمیازه مسری احتمالاً نوعی ابزار تکاملی برای هماهنگی در گله یا گروه بوده است.
انسان به‌عنوان موجودی اجتماعی، این ویژگی را پرورش داده و آن را در روابط اجتماعی خود حفظ کرده است.
آیا همه انسان‌ها به یک اندازه تحت تأثیر خمیازه مسری هستند؟
نه، واکنش افراد به خمیازه مسری یکسان نیست.
تفاوت‌های فردی قابل‌توجهی در این زمینه وجود دارد.
برخی افراد به محض دیدن یا شنیدن خمیازه تحریک می‌شوند، در حالی که برخی دیگر ممکن است هیچ واکنشی نشان ندهند.
عوامل متعددی می‌توانند در این تفاوت نقش داشته باشند.
یکی از این عوامل، سطح تمرکز است.
زمانی که فرد روی موضوع مهمی تمرکز کرده و ذهنش مشغول است، احتمال واکنش کمتر می‌شود.
در مقابل، زمانی که فرد در حالت استراحت، خستگی یا بی‌حوصلگی قرار دارد، احتمال بیشتری دارد که خمیازه دیگران او را نیز درگیر کند.
سلامت روان و وضعیت هیجانی نیز بی‌ارتباط نیست.
تحقیقات نشان داده‌اند افرادی که توانایی همدلی کمتری دارند، مثلاً برخی افراد مبتلا به اختلالات طیف اوتیسم، کمتر دچار خمیازه مسری می‌شوند.
این یافته‌ها البته به معنی ضعف یا قدرت نیست، بلکه تفاوت در نحوه پردازش اجتماعی مغز را نشان می‌دهد.
نقش دما و فیزیولوژی در مسری شدن خمیازه
یکی از نظریه‌های جدیدتر، به ارتباط خمیازه و تنظیم دمای مغز تاکید دارد.
طبق این نظریه، خمیازه مانند یک «سیستم خنک‌کننده» عمل می‌کند.
هنگامی که دمای مغز اندکی افزایش می‌یابد، خمیازه باعث تغییر جریان خون و ورود هوای تازه به بدن می‌شود.
وقتی فردی خمیازه می‌کشد، ممکن است ناخودآگاه به دیگران این پیام را منتقل کند که مکانیسم تنظیم دمای بدن فعال شده است.
مغز افراد دیگر این پیام را دریافت می‌کند و برای ایجاد هماهنگی واکنش مشابهی نشان می‌دهد.
در شرایطی که هوا خیلی گرم است، احتمال خمیازه بیشتر می‌شود.
و چون افراد در این شرایط دچار مشابهت فیزیولوژیک هستند، امکان انتقال سریع‌تر خمیازه نیز بیشتر خواهد بود.
این ارتباط جالب میان دما و خمیازه می‌تواند بخشی از راز مسری بودن آن باشد.
خمیازه مسری در حیوانات؛ آیا فقط انسان‌ها این رفتار را دارند؟
یافته‌های علمی نشان می‌دهد خمیازه مسری محدود به انسان نیست.
شامپانزه‌ها، بونوبوها، سگ‌ها و برخی پرندگان نیز نسبت به خمیازه همنوعان خود واکنش نشان می‌دهند.
حتی دیده شده است سگ‌ها نسبت به خمیازه صاحبان خود نیز واکنش دارند.
این موضوع نشان می‌دهد پیوند عاطفی و اجتماعی بین انسان و حیوان نیز می‌تواند در انتقال خمیازه نقش داشته باشد.
در شامپانزه‌ها، خمیازه مسری بیشتر در میان اعضایی دیده می‌شود که ارتباط نزدیک‌تری با یکدیگر دارند.
این شباهت با ویژگی‌های انسانی، نشان‌دهنده ریشه‌های تکاملی این رفتار است.
در واقع مغز این حیوانات نیز دارای ساختارهای مشابه نورون‌های آینه‌ای است که باعث واکنش خودبه‌خودی به رفتارهای مشابه می‌شود.
خمیازه؛ از خرافه تا علم
در گذشته باورهای مختلفی درباره خمیازه وجود داشت.
برخی فرهنگ‌ها خمیازه را نشانه ورود روح یا خروج انرژی می‌دانستند، برخی دیگر تصور می‌کردند خمیازه زیاد نشانه ضعف بدنی یا بیماری است.
این باورها، با وجود جذابیت فرهنگی، هیچ پایه علمی ندارند.
امروز بیشتر پژوهش‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که خمیازه از یک پدیده فیزیولوژیک ساده به رفتاری پیچیده تبدیل شده است که هم جنبه بدنی دارد و هم جنبه روانی و اجتماعی.
مسری بودن آن نه جادویی است و نه ناشناخته؛ بلکه بخشی از ساختار طبیعی مغز و سیستم‌های ارتباطی ماست.
آیا می‌توان جلوی خمیازه مسری را گرفت؟
بنابر یافته‌های علمی، جلوگیری کامل از خمیازه تقریباً غیرممکن است، زیرا واکنش آن بیشتر ناخودآگاه است.
با این حال، چند عامل می‌تواند احتمال آن را کاهش دهد: تمرکز عمیق روی فعالیتی خاص، تغییر محیط، خنک کردن هوا، یا کنترل تنفس.
اما در بیشتر موارد، مغز به شکلی خودکار مسیر خمیازه را دنبال می‌کند و مقاومت در برابر آن دشوار خواهد بود.
این واکنش، تهدیدی برای سلامت نیست و بخشی از مکانیسم طبیعی بدن است.
بنابراین، نگرانی درباره خمیازه زیاد یا مسری بودن آن معمولاً ضروری نیست، مگر در مواردی که با علائمی مانند اختلال خواب شدید یا مشکلات تنفسی همراه باشد.
سادگی ظاهری، پیچیدگی پنهان
خمیازه یکی از طبیعی‌ترین و معمول‌ترین رفتارهای انسانی است، اما همین رفتار ساده لایه‌های گوناگونی از فیزیولوژی، عصب‌شناسی و روابط اجتماعی را در خود پنهان کرده است.
مسری بودن آن تنها یک کنش خودکار نیست، بلکه نشانه‌ای از همدلی، ارتباط اجتماعی، تنظیم دمای مغز و فعالیت نورون‌های آینه‌ای است.
انسان‌ها و حتی برخی حیوانات، از این رفتار به‌عنوان سیگنالی ناخودآگاه برای هماهنگی و اتصال اجتماعی استفاده می‌کنند.
امروز می‌دانیم که خمیازه تنها نشانه خواب‌آلودگی نیست، بلکه نوعی زبان بی‌کلام است.
زبانی که در طول هزاران سال در میان انسان‌ها و گونه‌های دیگر تکامل یافته تا ارتباطی پنهان اما قدرتمند برقرار کند.
شاید دفعه بعد که خمیازه کسی شما را هم درگیر کرد، با دیدی متفاوت به آن نگاه کنید؛ نه به‌عنوان یک واکنش ساده، بلکه به‌عنوان بخشی از سازوکار پیچیده بدن و ذهن انسان.