بزرگ‌ترین بیابان غیرشنی جهان کجاست؟

وقتی نام «بیابان» به گوشمان می‌رسد، اغلب تصویر تپه‌های شنی طلایی، آفتاب سوزان، کاروان شتر و سرابی که در دل افق لرزان می‌شود در ذهنمان شکل می‌گیرد.
این تصور آن‌قدر پررنگ است که کمتر کسی بیابان را بدون شن و ماسه تصور می‌کند.
کد خبر: 751007 | ۱۴۰۴/۰۹/۱۶ ۱۳:۱۰:۲۱
وقتی نام «بیابان» به گوشمان می‌رسد، اغلب تصویر تپه‌های شنی طلایی، آفتاب سوزان، کاروان شتر و سرابی که در دل افق لرزان می‌شود در ذهنمان شکل می‌گیرد.
این تصور آن‌قدر پررنگ است که کمتر کسی بیابان را بدون شن و ماسه تصور می‌کند.
اما حقیقت جغرافیا گاهی با کلیشه‌های ذهنی ما متفاوت است.
روی زمین پهنه‌هایی وجود دارد که اگرچه هیچ شباهتی به بیابان‌های شنی ندارند، اما از نظر علمی دقیقاً همان ویژگی‌هایی را دارند که یک ناحیه را بیابانی می‌سازد.
بزرگ‌ترین نمونه این پهنه‌ها، جایی است سردتر از آنکه انتظار داشته باشیم؛ قاره جنوبگان یا همان آنتارکتیکا.
این بیابان، برخلاف باور عمومی، بزرگ‌ترین بیابان جهان است؛ بیابانی که نه تپه‌های شنی دارد، نه آفتاب سوزان، نه بادهای سوزنده صحراهای آفریقا.
اینجا سرزمینی پوشیده از یخ است؛ اما خشکی در آن چنان شدید و بارندگی چنان اندک است که از نظر علمی در رده بیابان‌ها قرار می‌گیرد.
در این گزارش تلاش می‌کنیم به زبانی ساده توضیح دهیم چرا آنتارکتیکا یک بیابان است، چه ویژگی‌هایی دارد، چه تفاوتی با بیابان‌های گرم دارد، چرا «غیرشنی» بودن آن اهمیت دارد، و چطور چنین سرزمین یخی می‌تواند عنوان بزرگ‌ترین بیابان غیرشنی و در حقیقت بزرگ‌ترین بیابان جهان را از آن خود کند.
تعریف علمی بیابان و سوءتفاهم بزرگ ما
در ذهن بسیاری از مردم، بیابان یعنی خشکی، شنی بودن و گرمای شدید.
اما در علوم زمین، بیابان با معیار دیگری تعریف می‌شود.
آنچه بیابان را می‌سازد، نه دمای هواست و نه رنگ خاک، بلکه میزان بارندگی سالانه است.
اگر منطقه‌ای کمترین مقدار بارندگی را در سال تجربه کند، یعنی کمتر از حدود ۲۵۰ میلی‌متر، از نظر علمی بیابان به شمار می‌رود؛ حتی اگر سرد، یخ‌زده یا حتی تمام طول سال پوشیده از برف باشد.
بنابراین ممکن است زمینی پوشیده از یخ باشد، اما به دلیل نرسیدن رطوبت، همچنان «خشک» محسوب شود.
آنتارکتیکا دقیقاً چنین وضعیتی دارد.
این قاره با وجود ذخیره عظیم یخ، از نظر بارندگی یکی از خشک‌ترین مناطق زمین است.
بیشتر بارش‌هایی که در طول سال در آن رخ می‌دهد، به صورت دانه‌های ریز برف است که حتی پیش از رسیدن به سطح زمین توسط بادهای قدرتمند پراکنده می‌شود.
اینجا سرزمینی است که رطوبت در آن به‌شدت کمیاب است و همین ویژگی باعث شده در طبقه‌بندی علمی، در کنار بیابان‌های بزرگ جهان مانند صاحارا، کالاهاری یا آتاکاما قرار گیرد.
آنتارکتیکا؛ قاره‌ای بزرگ‌تر از تصور ما
آنتارکتیکا قاره‌ای است به وسعتی بیش از سیزده میلیون کیلومتر مربع، یعنی تقریباً یک‌ونیم برابر اروپا.
این وسعت شگفت‌انگیز، آن را از نظر مساحت به بزرگ‌ترین بیابان جهان تبدیل می‌کند.
بزرگی آنتارکتیکا تنها یکی از جنبه‌هایی است که آن را از دیگر بیابان‌ها متمایز می‌کند.
بیشتر سطح این قاره در تمام طول سال با لایه‌هایی از یخ پوشیده شده که در برخی نقاط ضخامت آن‌ها به چندین کیلومتر می‌رسد.
اما آنچه آن را به یک بیابان غیرشنیِ واقعی تبدیل کرده، نه یخ‌ها، بلکه خشکی هوا و کمبود رطوبت است.
وقتی از نمای بالا به آنتارکتیکا نگاه کنیم، با پهنه‌ای کاملاً سفید روبه‌رو می‌شویم؛ اما این «سفیدی» به معنای رطوبت نیست.
رطوبت این منطقه بسیار کم است و همین موجب شده برخی مناطق آن از جمله بخش‌هایی که به «دره‌های خشک مک‌موردو» معروف‌اند، یکی از خشک‌ترین نقاط کل کره زمین باشند، تا جایی که شرایطشان حتی از بسیاری از بیابان‌های شنی نیز خشک‌تر است.
چرا آنتارکتیکا یک بیابان است؟
برای درک بهتر این موضوع، باید چند ویژگی اصلی این قاره را بررسی کنیم.
نخست اینکه آنتارکتیکا از نظر بارندگی سالانه، یکی از فقیرترین مناطق زمین است.
در بسیاری از مناطق آن، بارش سالانه از ده میلی‌متر بیشتر نمی‌شود؛ مقداری که در مقایسه با بیابان‌های معروف جهان بسیار کمتر است.
به عنوان مثال، بیابان آتاکاما در شیلی که از آن به عنوان خشک‌ترین بیابان گرم جهان یاد می‌شود، در برخی نواحی بین پنج تا بیست میلی‌متر بارندگی دارد؛ اما بخش‌های بزرگی از آنتارکتیکا حتی از این مقدار هم کمتر بارش دریافت می‌کنند.
دوم اینکه شرایط آب‌وهوایی این قاره به گونه‌ای است که حتی وقتی برفی در آسمان شکل می‌گیرد، اغلب پیش از رسیدن به سطح زمین تبخیر یا پراکنده می‌شود.
سردی هوا و وزش بادهای بسیار شدید، اجازه نمی‌دهد رطوبت در سطح زمین جمع شود.
اینجا حتی یخ نیز بیشتر به دلیل سرمای شدید ایجاد می‌شود، نه بارش فراوان.
سوم اینکه نبود منابع آب مایع موجب شده آنتارکتیکا از نظر اکوسیستمی شباهت زیادی به بیابان‌های خشک داشته باشد.
حیات در اینجا بسیار محدود است و تنها در نواحی ساحلی یا در مناطقی که اندکی از یخ‌ها ذوب می‌شوند، شرایط برای رشد گیاهان ابتدایی مانند خزه‌ها و جلبک‌ها فراهم است.
در مجموع، این ویژگی‌ها باعث شده آنتارکتیکا با وجود ظاهر یخی، یکی از خشک‌ترین بیابان‌های جهان باشد.
بزرگ‌ترین بیابان غیرشنی جهان؛ تفاوت در چیست؟
اگرچه آنتارکتیکا از نظر مساحت بزرگ‌ترین بیابان زمین است، اما ویژگی مهم دیگری نیز دارد که آن را در دسته ویژه‌ای قرار می‌دهد: غیرشنی بودن.
بسیاری از مردم وقتی از «بیابان» صحبت می‌کنند، ناخودآگاه به دنبال شنزار یا رمل‌زار هستند.
بااین‌حال، کمتر از یک‌چهارم بیابان‌های جهان شنی هستند.
بیشتر بیابان‌ها از مجموعه‌ای از سنگ‌ها، خاک‌های خشک، زمین‌های ترک‌خورده، دشت‌های نمکی یا یخ‌زارها تشکیل شده‌اند.
بنابراین بزرگ‌ترین بیابان غیرشنی جهان در واقع همان قاره آنتارکتیکا است.
این قاره نه تپه شنی دارد و نه همان تصویری که از صحراها می‌شناسیم.
آنتارکتیکا یک بیابان سرد یا به اصطلاح علمی «بیابان قطبی» است؛ بیابانی که عناصر اصلی آن یخ، باد و خشکی‌اند.
دره‌های خشک مک‌موردو؛ بیابانی در دل یخ
برای درک بهتر خشک بودن آنتارکتیکا، باید نگاهی به یکی از شگفت‌انگیزترین نواحی این قاره بیندازیم؛ جایی که حتی لایه‌های ضخیم یخ نیز عقب‌نشینی کرده‌اند و زمین کاملاً خشک و بدون پوشش یخی نمایان است.
این منطقه که «دره‌های خشک مک‌موردو» نام دارد، یکی از غیرقابل‌باورترین نقاط کره زمین است.
دره‌های خشک مک‌موردو به دلیل نبود تقریبی رطوبت، شباهت زیادی به مشاهداتی دارند که توسط مریخ‌نوردها در سطح سیاره سرخ ثبت شده است.
دانشمندان معتقدند این مناطق یکی از نزدیک‌ترین نمونه‌های زمینی به شرایط سطح مریخ هستند.
بادهای شدید و سرمای بی‌وقفه باعث شده حتی برف و یخ نیز در اینجا پایدار نماند.
به همین دلیل این دره‌ها سال‌هاست به محل تحقیق دانشمندان علوم فضایی تبدیل شده‌اند.
وجود چنین نواحی خشکی در دل یک قاره یخی نشان می‌دهد که آنتارکتیکا نه‌تنها سردترین، بلکه یکی از خشک‌ترین محیط‌های طبیعی زمین است.
تفاوت بیابان شنی با بیابان سرد
یکی از سؤال‌هایی که همیشه در بحث بیابان‌های غیرشنی مطرح می‌شود، تفاوت آن‌ها با بیابان‌های گرم است.
چرا یک منطقه یخی هم می‌تواند بیابان باشد و این تفاوت چه معنایی دارد؟
بیابان‌های گرم، مانند صاحارا در شمال آفریقا، دمای بسیار بالایی دارند و به دلیل تبخیر شدید، رطوبت کمی در آن‌ها وجود دارد.
این بیابان‌ها اغلب شنی هستند، زیرا بادهای کویری به مرور خاک را سست کرده و آن را به دانه‌های شن تبدیل کرده‌اند.
زندگی در این بیابان‌ها دشوار است، اما انسان‌ها در طول تاریخ توانسته‌اند در برخی بخش‌های آن تمدن‌هایی را ایجاد کنند.
در مقابل، بیابان‌های سرد مانند آنتارکتیکا یا بخش‌هایی از قطب شمال، از نظر بارندگی شباهت زیادی به بیابان‌های گرم دارند؛ اما سرمای شدید باعث می‌شود شرایط زیستی از بسیاری جهات دشوارتر باشد.
رطوبت کم، نبود خاک مناسب برای رشد گیاهان، بادهای قوی و دمای بسیار پایین، این مناطق را به محیط‌هایی تبدیل کرده که زیست‌پذیری در آن تقریباً ناممکن است.
در واقع وجه مشترک همه بیابان‌ها خشکی است، نه گرما.
چرا شناخت بیابان‌های غیرشنی اهمیت دارد؟
شناخت بیابان‌های غیرشنی به دلایل گوناگون اهمیت دارد.
نخست اینکه درک درست از مفهوم بیابان، به ما کمک می‌کند شرایط اقلیمی زمین را بهتر بشناسیم.
بسیاری از پژوهش‌ها درباره تغییرات آب‌وهوایی بر اساس مشاهده بیابان‌های سرد انجام می‌شود، زیرا این مناطق حساسیت زیادی نسبت به تغییرات دما و رطوبت دارند.
دوم اینکه بیابان‌های غیرشنی مانند آنتارکتیکا محیط‌هایی بکر و آزمایشگاهی طبیعی برای مطالعه تاریخچه زمین، یخ‌های باستانی و حتی امکان زندگی در سایر سیارات هستند.
یخ‌های آنتارکتیکا حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره وضعیت گذشته زمین‌اند و دانشمندان با مطالعه این یخ‌ها می‌توانند روند تغییرات اقلیمی در هزاران سال گذشته را بررسی کنند.
سوم اینکه شناخت تفاوت انواع بیابان‌ها به فهم سازگاری موجودات زنده با شرایط محیطی کمک می‌کند.
در آنتارکتیکا با وجود شرایط سخت، نوعی از حیات میکروسکوپی وجود دارد که توانسته خود را با این محیط تطبیق دهد.
مطالعه این موجودات می‌تواند راهگشای پژوهش‌هایی درباره امکان حیات در محیط‌های فرازمینی باشد.
آنتارکتیکا؛ قاره‌ای که مرزهای تصور ما را جابه‌جا می‌کند
یکی از دلایلی که آنتارکتیکا را به عنوان یک بیابان غیرشنی جذاب می‌سازد، تضاد بصری آن با مفهوم رایج بیابان است.
قاره‌ای پوشیده از یخ، با کوه‌های سفید، آسمانی صاف و گستره‌ای بی‌پایان از برف، از نظر علمی همان ویژگی‌هایی را دارد که یک سرزمین خشک دارد.
در نگاه اول این تضاد گیج‌کننده است.
اما وقتی درک کنیم که معیار اصلی بیابان‌ها فقدان رطوبت است، نه گرمای سوزان، تصور ما از بیابان دگرگون می‌شود.
آنتارکتیکا نمونه‌ای است که نشان می‌دهد زمین چقدر متنوع و شگفت‌انگیز است و چطور یک محیط می‌تواند ظاهر کاملاً مخالفی با تعریفی داشته باشد که به آن نسبت داده می‌شود.
بیابانی سرد، عظیم و غیرشنی
پاسخ به این سؤال که «بزرگ‌ترین بیابان غیرشنی جهان کجاست؟» ما را به قاره‌ای می‌برد که اغلب آن را با یخ‌های ابدی‌اش می‌شناسیم؛ آنتارکتیکا.
این قاره با وسعت عظیم، خشکی شدید، بارندگی اندک و شرایط اقلیمی بی‌نظیر، نه تنها بزرگ‌ترین بیابان غیرشنی، بلکه بزرگ‌ترین بیابان جهان است.
شناخت این قاره به ما یادآوری می‌کند که جهان همیشه مطابق کلیشه‌های ذهنی‌مان نیست.
بیابان همیشه شنی نیست، گرما همیشه نشانه خشکی نیست و یخ همیشه به معنای وجود رطوبت نیست.
گاهی بیابان می‌تواند آن‌قدر سرد باشد که حتی یخ نیز در آن شکل نگیرد و گاهی آن‌قدر وسیع باشد که قاره‌ای را تشکیل دهد.
در نهایت، آنتارکتیکا نمادی از تنوع و پیچیدگی کره زمین است؛ جایی که علم، شهود انسان را به چالش می‌کشد و لایه‌ای تازه از واقعیت را پیش روی ما می‌گشاید.