اسباب‌بازی‌های سنتی براساس حرکت و تعامل ساخته می‌شود

به گزارش خبرنگار مهر، هوشنگ شاهین‌زاده احیاکننده، پژوهشگر و سازنده اسباب‌بازی‌های قدیمی ایرانی بیش از ۴۰۰ اسباب بازی ایرانی متعلق به دوره‌های صفوی، قاجار و پهلوی را احیا و بازسازی کرده است.
اسباب‌بازی‌هایی که به‌عنوان بخشی از فرهنگ و میراث فرهنگی ایران قابلیت نمایش در یک موزه تخصصی اسباب بازی‌های دستساز ایرانی را دارند.
شاهین‌زاده در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، گفت: تنها موزه اسباب‌بازی‌های دست‌ساز ایرانی را راه‌اندازی کرده‌ام و همچنین تنها مربی مرد در مهدکودک‌های ایران هستم.
همچنان به کار بازی کردن، همراه با خلاقیت و داستان‌سرایی ادامه می‌دهم، اما شرایط موزه من اصلاً ایدئال نیست.
اینجا، اصطلاحاً موزه روی هواست.
به زبان جنوبی ما این یعنی موزه در شرایطی قرار دارد که تحت حمایت هیچ ارگان دولتی نیست.
با این حال، در یک آپارتمان صد متری که خانه زندگی من محسوب می‌شود، این موزه کوچک را مدیریت می‌کنم.
وی ادامه داد: کار من جمع‌آوری اسباب‌بازی‌ها نبوده، بلکه پژوهش، تحقیق و احیای آنها است.
سال‌ها در روستاها و شهرهای ایران گشته‌ام.
برای مثال، ۱۵ یا ۲۰ سال پیش ممکن بود در یک روستا از یک پیرمرد یا پیرزن بپرسم که اسباب‌بازی‌های دوران کودکی‌شان چه بوده است.
گاهی آنها چیزی برای نشان دادن نداشتند و فقط توضیح می‌دادند که چه وسیله‌ای با مواد موجود در منطقه‌شان ساخته می‌شده است، مثلاً نی.
من بر اساس صحبت‌های‌شان و طرح‌هایی که می‌کشیدم، شکل اسباب‌بازی را بازسازی می‌کردم.
این پژوهشگر گفت: جدا از این تحقیق‌های میدانی، از فیلم‌ها، روزنامه‌ها و کتاب‌های قدیمی ایرانی هم به عنوان منابع استفاده کرده‌ام.
حتی بخشی از اطلاعاتم مربوط به دوران کودکی خودم است؛ به هر حال من متولد ۷۲ سال پیش هستم و بازی و اسباب‌بازی همیشه بخشی از زندگی روزمره‌ام بوده است.تا امروز نمی‌توانم دقیقاً بگویم چند اسباب‌بازی ساخته‌ام، اما شناسنامه بسیاری از آنها مشخص شده است.
اهمیت اسباب‌بازی‌های دست‌ساز قدیمی ایرانی بسیار بیشتر از محصولات صنعتی امروزی است
وی یادآور شد: به نظر من اهمیت اسباب‌بازی‌های دست‌ساز قدیمی ایرانی بسیار بیشتر از محصولات صنعتی امروزی است.
این نوع اسباب‌بازی‌ها می‌توانند مهارت‌های مختلف کودک را تقویت کنند، چیزی که امروزه کمتر اتفاق می‌افتد.
خیلی از اسباب‌بازی‌های جدید بیشتر کودکان را تنبل و وابسته کرده‌اند، اما با پژوهش‌هایم دیده‌ام که ساخت و بازی با اسباب‌بازی‌های ساده و خلاقانه، تأثیری عمیق بر رشد ذهنی و اجتماعی کودکان دارد.
شاهین زاده گفت: من در کلاس‌های خود، از دانش‌آموزان پیش‌دبستانی تا ششم دبیرستان کار می‌کنم.
این طیف سنی، پر از انرژی و تنوع است.
گاهی برای ایجاد جذابیت در درس‌ها، شوخی‌هایی می‌کنم که جنبه‌های خلاقیت و سرگرمی داشته باشد.
وی یادآور شد: وضعیت صنعت اسباب‌بازی در ایران جای تأمل دارد.
ما با یک «مافیای اسباب‌بازی» مواجه هستیم که بسیاری از جنبه‌های فرهنگی و تربیتی کودکان را تحت تأثیر قرار داده است.
این مسئله به مراتب فراتر از یک معضل ساده اقتصادی یا صنعتی است و تأثیری گسترده بر نظام آموزش و پرورش و تربیت کودکان دارد.
سازنده اسباب بازی‌های قدیمی ایرانی گفت: با بررسی اعداد و ارقام مربوط به واردات و تولید اسباب‌بازی، متوجه می‌شویم که این حوزه تا چه حد حساس و تأثیرگذار است.
اما متأسفانه سازمان‌های مرتبط با این موضوع، عملکرد ضعیفی داشته‌اند.
به‌عنوان مثال، نهادهایی همچون کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ایران، که زمانی نقشی کلیدی در فرهنگ‌سازی ایفا می‌کرد، دیگر آن جایگاه گذشته را ندارد.
تفاوت امروز با گذشته بسیار چشمگیر است.
وی افزود: برای حل این معضلات، شناخت دقیق کودک و نیازهای او بسیار لازم است.
باید نظام آموزشی و تربیتی‌ داشته باشیم که ویژگی‌های کودکان را بشناسد و از منظرهای مختلف روان‌شناسی، فرهنگی و اجتماعی آن‌ها را بررسی کند.
این امر مستلزم همکاری نهادهای مختلفی مثل آموزش و پرورش، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و بسیاری بخش‌های مرتبط دیگر است.اگر همین حالا لیستی از سازمان‌های مسئول در حوزه کودکان تهیه کنیم، تعداد زیادی اسم خواهید دید.
اما سؤال مهم این است که چند درصد از این سازمان‌ها عملکردی متناسب با وظایف خود دارند؟
مشکل اصلی فقدان انسجام و جدیت در این حوزه‌هاست که باید مورد توجه بیشتری قرار گیرد.
معلمان هیچ آموزشی در زمینه استفاده اصولی از بازی و اسباب‌بازی ندیده بودند
شاهین‌زاده گفت: سال‌ها پیش وزیر وقت آموزش و پرورش دستوری صادر کرد که مربیان و معلمان موظف شدند از آغاز دوره ابتدایی، بازی‌ها و اسباب‌بازی‌ها را به‌صورت عملی وارد آموزش کنند.
این تصمیم بسیار جذاب به‌نظر می‌رسید و در همان زمان من نیز از آن خوشم آمد.
اما سوالی که همیشه ذهنم را مشغول می‌کرد، این بود که آیا معلمان یا مربیان تخصص لازم برای اجرای این برنامه‌ها را داشتند؟
مسئله اصلی اینجا بود که معلمان هیچ آموزشی در زمینه استفاده اصولی از بازی و اسباب‌بازی ندیده بودند.
این طرح در مدتی محدود، زمانی که وزیر مربوطه بر سر کار بود، کمی جدی گرفته شد ولی پس از تغییرات مدیریتی و گذشت چند سال، کم‌کم به فراموشی سپرده شد.
البته برخی مدارس تلاش کردند این ایده را زنده نگه دارند.
مثلاً در یک تجربه، آموزش و پرورش سی‌دی‌هایی تهیه کرده بود که شامل بازی‌های پیشنهادی بودند و به مدارس ارائه می‌شد.
مسئولان از مدارس می‌خواستند این بازی‌ها را اجرا کنند و حتی مسابقاتی ترتیب داده می‌شد که مدارس برتر جوایزی دریافت می‌کردند.
وی خاطرنشان کرد: در یکی از این مدارس، از من خواسته شد بازی‌های پیشنهادی موجود در آن سی‌دی‌ها را اجرا کنم.
ابتدا سی‌دی‌ها را بررسی کردم و متوجه شدم محتوای آن از نظر آموزشی مناسب نیست.
دلایل خود را توضیح دادم؛ اینکه بیشتر بازی‌ها دارای فضای رقابتی ناسالمی بودند، تمرکز بر اولویت‌بندی و برنده و بازنده داشتند و تأثیرات منفی بر روحیه کودکان ممکن بود برجای بگذارند.
پیشنهاد دادم که به‌جای این شیوه، از بازی‌های قدیمی ایرانی استفاده کنیم، چون این نوع بازی‌ها نه تنها شادی‌آفرین هستند بلکه به تعادل و تمرکز کودکان کمک می‌کنند.
مدرسه پذیرفت و ما مجموعه‌ای از بازی‌های سنتی ایرانی مانند بازی‌های میدانی در حیاط مدرسه اجرا کردیم.
این فعالیت‌ها ضبط شد و به مسابقات ارسال شد که خوشبختانه همان مدرسه توانست جایگاه اول را کسب کند.
این تجربه نشان داد که استفاده از میراث فرهنگی و بازی‌های ساده و آشنا چقدر می‌تواند تأثیرگذار باشد.
امروزه بسیاری از کودکان فرصت مناسبی برای بازی‌کردن ندارند
این پژوهشگر گفت: برای نمونه، یکی از بازی‌های قدیمی ایرانی، «گردو شکستن» است که گروهی از کودکان در آن شرکت کرده و علاوه بر سرگرمی، مهارت‌های تعادلی و تمرکزی خود را تقویت می‌کنند.
چنین بازی‌هایی شادی‌آفرین هستند و نیازمند رقابت ناسالم نیستند.
متأسفانه امروزه بسیاری از کودکان فرصت مناسبی برای بازی‌کردن ندارند و حتی دوران کودکی خود را به‌گونه‌ای طبیعی سپری نمی‌کنند.
بازی کردن نه فقط برای سرگرمی، بلکه برای رشد روانی و اجتماعی کودک بسیار حائز اهمیت است.
وی افزود: ما در ایران مجموعه وسیعی از بازی‌های قدیمی و محلی داریم که از گذشته تا امروز برای کودکان و خانواده‌ها مفید بوده‌اند.
این بازی‌ها به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند؛ بازی‌هایی با ابزار و بدون ابزار.
بازی‌هایی همچون هفت‌سنگ یا وسطی که به ابزارهایی مثل توپ نیاز دارند، نمونه‌هایی از این دست هستند.
من طی تحقیقات گسترده خود بیش از ۲۰۰ تا ۳۰۰ بازی سنتی ایرانی را شناسایی و احیا کرده‌ام.
این بازی‌ها حتی در برخی استان‌های کشور به صورت عملی اجرا شده‌اند.
علاوه بر بازی‌ها، اسباب‌بازی‌هایی که طراحی کرده‌ام یا از گذشته مانده‌اند، ویژگی‌های خاصی دارند.
مواد اولیه آن‌ها کاملاً طبیعی بوده به طوری که هیچ‌گونه پلاستیکی در ساخت آن‌ها استفاده نشده است.
این موضوع نه‌تنها تأثیر منفی بر محیط زیست ندارد، بلکه فرهنگ‌سازی مناسبی برای تولید محصولات پایدار نیز است.
مهم‌تر از همه، این اسباب‌بازی‌ها غیرجنسیتی طراحی شده‌اند تا فرقی میان کودکان دختر و پسر وجود نداشته باشد.
چنین محصولاتی برخلاف اسباب‌بازی‌های معمول مانند شمشیر یا شخصیت‌های وارداتی خیالی، پیام صلح و دوستی را منتقل می‌کنند.
سازنده اسباب بازی‌های قدیمی ایرانی گفت: یکی دیگر از شاخصه‌های مهم‌ اسباب‌بازی‌هایی که طراحی یا پژوهش کرده‌ام، نیروی محرکه آن‌هاست.
اغلب اسباب‌بازی‌های امروزی بر پایه باتری یا انرژی‌های دیگر طراحی شده‌اند و کودک را تنها به تماشا محدود می‌کنند.
اما اسباب‌بازی‌های سنتی ایران براساس حرکت و تعامل ساخته شده‌اند؛ برای مثال، وسایلی همچون فرفره یا عروسک‌هایی با جزئیات نمایشی که کودک با دست خود آن‌ها را به حرکت درمی‌آورد.