تحلیل جامعه‌شناختی بازیهای کشورهای اسلامی/«همبستگی»چگونه ایجاد می‌شود؟
«بازیهای همبستگی کشورهای اسلامی» نه فقط یک رویداد ورزشی بلکه یک مراسم آیینی مدرن برای بازسازی همبستگی مکانیکی در دل جامعه‌ای ارگانیک و پراکنده است.
به گزارش خبرنگار مهر، ششمین دوره بازیهای کشورهای اسلامی روزهای ۱۶ تا ۳۰ آبان به میزبانی شهر ریاض عربستان برگزار شد و کاروان ورزش ایران با با کسب ۲۹ مدال طلا، ۱۹ مدال نقره و ۳۳ برنز در جایگاه سوم قرار گرفت.
دکتر مقداد سادات جامعه شناس و کارشناس حوزه ورزش در یادداستی برای گروه ورزشی خبرگزاری مهر در این مورد نوشته است:
«بازیهای همبستگی اسلامی (Islamic Solidarity Games) یکی از مهم‌ترین رویدادهای ورزشی چندرشته‌ای در جهان اسلام است که از سال ۲۰۰۵ میلادی (۱۳۸۴ شمسی) با تصمیم سازمان همکاری اسلامی OIC، (سابقاً سازمان کنفرانس اسلامی) آغاز شد.
این بازیها با هدف اصلی نمایش توانایی‌های ورزشکاران مسلمان، تقویت حس افتخار مشترک و ایجاد همبستگی میان ۵۷ کشور عضو OIC برگزار می‌شود.
شعار ششمین دوره این بازیها که آبان ماه در ریاض برگزار شد، (One Nation) یک امت – یک چشم‌انداز مشترک بود که دقیقاً بر بعد جامعه‌شناختی و سیاسی آن تأکید دارد.
بازیهای همبستگی کشورهای اسلامی (Islamic Solidarity Games) یکی از مهم‌ترین ابزارهای عملی سازمان همکاری اسلامی (OIC) برای تقویت روابط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی میان کشورهای مسلمان است.
نقش این بازیها فراتر از یک رویداد ورزشی ساده است و در چند محرو قابل بررسی است:
۱- تقویت حس برادری و همبستگی اسلامی
این بازیها ورزشکاران و ملت‌های مسلمان را زیر یک پرچم مشترک گردهم می‌آورد و «جشن صلح، تنوع و انسانیت» را رقم می‌زند.
شعار این دوره یک امت – یک چشم‌انداز مشترک دقیقاً همین پیام را منتقل می‌کند: ما با وجود تفاوت‌های جغرافیایی، زبانی و فرهنگی، یک امت هستیم.
ورزش تنها حوزه‌ای است که حتی کشورهایی که روابط سیاسی‌شان تیره یا قطع است (مثل ایران و عربستان، مصر و قطر، ترکیه و امارات در دوره‌هایی) بدون مشکل در یک مکان کنار هم قرار می‌گیرند، پرچم می‌زنند و با هم رقابت می‌کنند.
مثال واقعی: در بازیهای ۲۰۲۲ قونیه، ایران و عربستان بعد از سال‌ها قطع رابطه، تیم‌هایشان در یک سالن با هم بازی کردند و حتی عکس مشترک گرفتند؛ چیزی که در اجلاس‌های سیاسی تقریباً غیرممکن بود.
۲- تقویت دیپلماسی ورزشی و روابط سیاسی
این رویداد فرصتی بی‌نظیر برای دیدار مقامات عالی کشورهای اسلامی فراهم می‌کند.
در همین دوره وزیر ورزش ایران و عربستان در حاشیه بازیها دیدار کردند و ایران رسماً آمادگی خود را برای میزبانی دوره ۲۰۲۹ اعلام کرد.
گامی عملی در جهت عادی‌سازی و تقویت روابط دوجانبه و چندجانبه این بازیها به وزیران ورزش، رؤسای کمیته‌های ملی المپیک و حتی گاهی رؤسای جمهور و ولیعهدها فرصت ملاقات غیررسمی و رودررو می‌دهد.
مثال: در مراسم افتتاحیه ریاض ۲۰۲۵، ولیعهد عربستان شخصاً از هیئت‌های ایران، ترکیه، قطر، مصر و اندونزی استقبال کرد؛ تصاویری که در رسانه‌های کشورهای اسلامی بسیار بازنشر شد و حس «وحدت» را تقویت کرد.
۳- کاهش تنش‌های فرقه‌ای و قومی
بازیها به جوانان مسلمان نشان می‌دهد که می‌توانند در عرصه جهانی موفق، متحد و سربلند باشند و در عین حال به تقویت هویت اسلامی در ورزش کمک می‌کند و تبعیض علیه مسلمانان را کاهش می‌دهد.
- ورزشکاران شیعه، سنی، عرب، عجم، ترک، مالایی، آفریقایی در یک تیم ملی یا در یک خوابگاه کنار هم زندگی می‌کنند.
این تجربه مشترک باعث کاهش پیش‌داوری می‌شود.
- در قونیه ۲۰۲۲، تیم والیبال ایران و تیم اندونزی بعد از بازی با هم سجده شکر گذاشتند؛ تصویری که میلیون‌ها بار در شبکه‌های اجتماعی چرخید و پیام «اسلام واحد» را منتقل کرد.
۴- تقویت هویت جمعی اسلامی در برابر اسلام‌هراسی جهانی
- این بازیها تنها رویداد بزرگ چندرشته‌ای است که مخصوص کشورهای مسلمان طراحی شده (در مقابل المپیک یا بازیهای آسیایی که هویت سکولار دارند).
- پخش گسترده مراسم افتتاحیه و اختتامیه با قرائت قرآن، نمایش معماری اسلامی، لباس‌های سنتی و شعار «وحدت در تنوع» به جهان نشان می‌دهد که جهان اسلام زنده، پویا و متحد است.
۵- همکاری عملی در سطوح پایین‌تر
- تبادل مربی، داور، برگزاری اردوی مشترک، انتقال دانش ورزشی.
۶- تأثیر بر افکار عمومی (به‌ویژه نسل جوان)
- بیش از ۶۰٪ جمعیت کشورهای اسلامی زیر ۳۰ سال هستند.
این نسل بیشتر از سخنرانی‌های سیاسی، از تصاویر ورزشکاران محجبه مدال‌آور، فوتبالیست‌های الجزایری که سجده می‌کنند یا کشتی‌گیران ایرانی که پرچم فلسطین را بالا می‌برند تأثیر می‌پذیرد.
نمونه‌های تاریخی موفق:
- بعد از بازیهای ۲۰۰۵ مکه، روابط ایران و عربستان برای چند سال به طور قابل توجهی گرم‌تر شد.
- در سال ۲۰۱۷ باکو، اولین حضور رسمی قطر بعد از بحران خلیج فارس بود و ورزشکاران قطری با استقبال گرم مواجه شدند و مقدمه‌ای برای کاهش تنش شد.
- در قونیه ۲۰۲۲، دیدار وزرای ورزش ایران و عربستان مستقیماً به ازسرگیری روابط دیپلماتیک چند ماه بعد کمک کرد (البته همراه با عوامل دیگر).
بازیهای همبستگی اسلامی شاید نتوانند به تنهایی همه مشکلات جهان اسلام را حل کنند اما یکی از معدود پل‌های واقعی و پایدار میان دولت‌ها و ملت‌های مسلمان هستند که بدون هزینه سیاسی زیاد، حس تعلق مشترک، اعتماد و دوستی را تقویت می‌کنند.
به همین دلیل سازمان همکاری اسلامی این بازیها را «المپیک جهان اسلام» می‌نامد و سرمایه‌گذاری سنگینی روی آن می‌کند.
بعد جامعه‌شناختی؛ ورزش به عنوان ابزار ایجاد همبستگی اجتماعی
از منظر جامعه‌شناسی ورزش (که شاخه‌ای از جامعه‌شناسی است و به بررسی نقش ورزش در ساختارهای اجتماعی، هویت‌سازی و روابط قدرت می‌پردازد)، این بازیها نمونه‌ای کلاسیک از «ورزش به مثابه ابزار همبستگی مکانیکی و ارگانیکی» (به تعبیر دورکیم) است:
تحلیل امیل دورکیم از همبستگی اجتماعی و کاربرد آن در پدیده ورزش (همبستگی ورزشی)
امیل دورکیم (۱۸۵۸–۱۹۱۷)، پدر جامعه‌شناسی مدرن، در کتاب اصلی‌اش تقسیم کار اجتماعی دو نوع همبستگی اجتماعی را تمیز داد و توضیح داد که چگونه جوامع با گذار از سنتی به مدرن، نوع همبستگی‌شان تغییر می‌کند.
او هیچ‌گاه مستقیماً درباره «ورزش» ننوشت (چون ورزش مدرن در زمان او هنوز به شکل امروزی‌اش وجود نداشت)، اما نظریه او یکی از قوی‌ترین چارچوب‌های جامعه‌شناسی ورزش شده و تقریباً همه محققان این حوزه (از پیر بوردیو و نوربرت الیاس تا محققان معاصر) از آن عبور می‌کنند.
دو نوع همبستگی به روایت دورکیم
۱- همبستگی مکانیکی (Mechanical Solidarity)
- ویژگی‌ها: بر پایه شباهت افراد شکل می‌گیرد.
- وجدان جمعی (conscience collective) بسیار قوی و همگن است.
- افراد به خاطر باورها، ارزش‌ها و هویت‌های مشترک به هم متصل می‌شوند، نه به خاطر تفاوت‌ها.
- حقوق کیفری غالب است (مجازات شدید برای انحراف از هنجار مشترک).
- نمونه کلاسیک: جوامع قبیله‌ای، روستایی، مذهبی.
۲-همبستگی ارگانیکی (Organic Solidarity)
- ویژگی‌ها: بر پایه تفاوت و وابستگی متقابل شکل می‌گیرد.
- تقسیم کار پیچیده: هر فرد نقش تخصصی دارد و برای بقای کل سیستم به دیگران نیاز دارد (مانند اعضای یک ارگانیسم)
- وجدان جمعی ضعیف‌تر اما گسترده‌تر می‌شود؛ حقوق ترمیمی (جبران خسارت) غالب است.
- نمونه کلاسیک: جوامع صنعتی و مدرن.
ورزش از نگاه دورکیم: تولید همزمان هر دو نوع همبستگی
ورزش مدرن (به‌ویژه رویدادهای بزرگ جمعی) یکی از معدود پدیده‌های اجتماعی است که به طور همزمان هر دو نوع همبستگی دورکیمی را تولید و بازتولید می‌کند:
۱- ورزش به عنوان منبع همبستگی مکانیکی (شباهت‌محور)
- در لحظات برگزاری مسابقه، تماشاگران و بازیکنان در یک وجدان جمعی موقت اما بسیار شدید غوطه‌ور می‌شوند.
- احساس «ما» در برابر «آن‌ها» (تیم ملی در برابر حریف، یا حتی تماشاگران یک تیم ملی در برابر دیگری) دقیقاً همان چیزی است که دورکیم در جوامع ابتدایی توصیف می‌کرد.
- مراسم افتتاحیه المپیک، سرود ملی، پرچم، لباس مشترک، شعارهای یکسان همه این‌ها وجدان جمعی را فعال می‌کنند.
- دورکیم در کتاب «صور بنیانی حیات دینی» (۱۹۱۲) از هیجان جمعی (collective effervescence) صحبت می‌کند که دقیقاً همان چیزی که در استادیوم رخ می‌دهد: افراد در حالت خلسه مشترک، احساس می‌کنند بزرگ‌تر از خودشان هستند این همان مکانیسم تولید همبستگی مکانیکی در جوامع مدرن است.
مثال بسیار قوی: بازیهای همبستگی اسلامی (به‌ویژه دوره فعلی ریاض ۲۰۲۵) دقیقاً بر پایه همبستگی مکانیکی طراحی شده‌اند:
- شعار یک امت – یک چشم‌انداز مشترک
- پرچم‌های ملی پایین می‌آیند و پرچم سازمان همکاری اسلامی بالا می‌رود
- ورزشکاران با وجود تفاوت‌های زبانی، نژادی و سیاسی، زیر چتر «امت اسلامی» قرار می‌گیرند این دقیقاً تلاش برای بازسازی وجدان جمعی اسلامی در جهانی است که تقسیم کار و منافع ملی آن را تضعیف کرده.
۲- ورزش به عنوان منبع همبستگی ارگانیکی (وابستگی‌محور)
- در سطح باشگاه‌ها، تیم‌های ملی، افراد کاملاً متفاوت (از نظر قومیت، طبقه، مذهب) به خاطر نقش‌های تخصصی‌شان به هم وابسته می‌شوند: دروازه‌بان، مهاجم، مربی، پزشک تیم، ماسور، هوادار، اسپانسر و...
- بدون همکاری این نقش‌های متفاوت، تیم وجود ندارد دقیقاً مانند جامعه مدرن که دورکیم توصیف می‌کند.
- در بازیهای همبستگی اسلامی هم این بعد وجود دارد: کشورهای ثروتمند امکانات میزبانی و مالی فراهم می‌کنند و کشورهای دیگر ورزشکار می‌فرستند، همه از هم سود می‌برند نوعی تقسیم کار فراملی.
نتیجه‌گیری دورکیمی از ورزش در جهان معاصر
دورکیم معتقد بود که جوامع مدرن به دلیل تضعیف وجدان جمعی در خطر «آنومی» (بی‌هنجاری) و افزایش خودکشی هستند.
ورزش یکی از معدود مراسم باقی‌مانده است که می‌تواند هیجان جمعی و وجدان جمعی را دوباره فعال کند و از آنومی جلوگیری کند.
به عبارت دیگر؛ ورزش مدرن جایگزین مراسم دینی سنتی شده و نقش دین مدنی (civil religion) را بازی می‌کند (این اصطلاح بعداً توسط رابرت بلا از دل نظریه دورکیم بیرون آمد).
در جهان اسلام که دچار تفرقه شدید سیاسی - فرقه‌ای است، بازیهای همبستگی اسلامی دقیقاً همان کاری را می‌کنند که دورکیم آرزو داشت: ایجاد لحظات نادر «هیجان جمعی» که در آن مسلمانان دوباره احساس می‌کنند بخشی از یک کل بزرگ‌ترند حتی اگر فقط برای چند روز باشد.
بنابراین، از منظر دورکیم، این بازیها نه فقط یک رویداد ورزشی، بلکه یک مراسم آیینی مدرن برای بازسازی همبستگی مکانیکی در دل جامعه‌ای ارگانیک و پراکنده هستند و شاید یکی از مؤثرترین ابزارهای موجود برای جلوگیری از فروپاشی کامل وجدان جمعی امت اسلامی.