چالش‌های مطالعه در عصر فضای مجازی؛ چرا کتاب‌ها کمتر دیده می‌شوند؟
قزوین- با گسترش فضای مجازی و ابزارهای دیجیتال، مطالعه فراتر از کتاب رفته اما این تغییر، توجه به کتاب و تحلیل عمیق مطالب را در جامعه کاهش داده است.
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: مطالعه به‌عنوان یکی از پایه‌های اصلی رشد فرهنگی و فکری جامعه، تنها در خواندن خلاصه نمی‌شود بلکه زمانی اثرگذار خواهد بود که هدفمند، تحلیل‌محور و مبتنی بر نیازهای واقعی افراد باشد.
در شرایط حکمرانی فضای مجازی آنچه امروز بیش از کمیت مطالعه اهمیت دارد کیفیت آن و توانایی پیوند دادن آموخته‌ها با زندگی روزمره است؛ مسیری که بدون برنامه‌ریزی فرهنگی، تقویت زیرساخت‌ها و بازنگری در روش‌های ترویج کتابخوانی، به نتیجه مطلوب نخواهد رسید.
در همین راستا و به مناسبت هفته کتاب و کتابخوانی حمیدرضا سبحانی‌نژاد نویسنده و فیلمنامه‌نویس قزوینی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با تشریح فضای مطالعه و کتابخوانی در قزوین پرداخته است.
*چرا فکر می‌کنید در جامعه امروز درک عمومی از «مطالعه» دچار محدودیت شده و بیشتر به «خواندن» تقلیل یافته است؟
با پیشرفت وسایل تکنولوژی و گسترش رسانه‌ها، مفهوم مطالعه بسیار گسترده‌تر از گذشته شده است.
تا چند سال قبل مطالعه به معنای خواندن کتابی در کتابخانه یا خریداری آن بود اما امروز رسانه‌های دیداری و شنیداری، تلفن همراه، پادکست‌ها و محتوای دیجیتال نیز در زمره ابزارهای مطالعه قرار گرفته‌اند.
با این حال آنچه اهمیت دارد ارتقای سطح فرهنگی و علمی جامعه از رهگذر مطالعه است؛ موضوعی که برای استان قزوین به دلیل نزدیکی به تهران و برخورداری از فرصت‌ها و آسیب‌پذیری‌های خاص، اهمیت ویژه‌ای دارد و مسئولان فرهنگی باید این شرایط را در نظر گرفته و برنامه‌ریزی‌های متناسبی انجام دهند.
*نزدیکی قزوین به پایتخت چه تأثیری بر وضعیت فرهنگی و به‌ویژه بر الگوهای مطالعه در استان گذاشته است؟
قزوین به واسطه نزدیکی به تهران، هم فرصت‌هایی دارد و هم آسیب‌پذیری‌هایی.
بسیاری از کلاس‌ها و برنامه‌های فرهنگی که در قزوین برگزار می‌شوند به دلیل دسترسی آسان به تهران و امکان مراجعه به افراد حرفه‌ای‌تر، چندان مورد استقبال قرار نمی‌گیرند.
همچنین مراجعه به کتابخانه‌های عمومی در این شرایط برای محققان و اهل فرهنگ حرفه‌ای چندان جدی گرفته نمی‌شود.
*شما بر «اولویت‌بندی مطالعه» تاکید دارید.
علت این تاکید چیست؟
در بحث کتاب، چند نکته اساسی وجود دارد.
نخست، اولویت‌بندی مطالعه است؛ اینکه افراد در چه سطحی و با چه هدفی مطالعه می‌کنند.
برخی متصورند که خواندن رمان به‌تنهایی مطالعه محسوب می‌شود در حالی که مطالعه در حوزه ادبیات روایی علاوه بر جنبه سرگرمی باید به ارتقای فرهنگی و علمی نیز منجر شود.
از سویی وضعیت کتابخانه‌های استان است که متأسفانه در بسیاری موارد کتاب‌های مورد نیاز در دسترس نیستند و مراجعه‌کنندگان با فهرست کتاب‌ها مواجه می‌شوند اما هنگام درخواست کتاب مورد نظر موجود نیست.
این مسئله می‌تواند ناشی از نبود مدیریت و حمایت مناسب در تأمین و نگهداری کتاب‌ها باشد.
*به نظر شما مدیریت جدید کتابخانه‌ها چه اولویت‌هایی را باید در دستور کار قرار دهد؟
به نظر می‌رسد دو نکته اساسی باید مورد توجه مدیریت جدید کتابخانه‌ها قرار گیرد.
نخست، آموزش کتابداران است؛ آنان باید نسبت به گونه‌های مختلف کتاب شناخت کافی داشته باشند تا بتوانند به مراجعه‌کنندگان مشاوره دهند و مطالعه عمومی را هدفمند سازند و دوم، تجدید چاپ کتاب‌های ارزشمند است.
بسیاری از کتاب‌های مفید به دلیل تعطیلی انتشارات یا نبود توان نویسنده برای چاپ مجدد، از دسترس خارج شده‌اند و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید با بودجه خود این کتاب‌ها را تجدید چاپ کند و در اختیار کتابخانه‌ها قرار دهد.
همچنین تشکیل کمیته‌های مستقل ذیل شورای فرهنگ عمومی یا استانداری می‌تواند در حوزه قزوین‌شناسی، تاریخ و جغرافیای محلی با در نظر گرفتن حمایت واقعی از نویسندگان پیشرو، به هویت بخشی و میراث‌داری فرهنگی استان کمک کند.
*وضعیت نشر در استان و کشور چه تأثیری بر فرهنگ مطالعه گذاشته است؟
امروز وضعیت نشر کتاب به یک مشکل بزرگ تبدیل شده و بسیاری از کتاب‌هایی که امروز چاپ می‌شوند، ارزش مطالعه ندارند و صرفاً برای پر کردن فضای نشر منتشر می‌شوند که این مسئله به‌ویژه در شهرستان‌ها مشهود است.
نهاد کتابخانه‌ها و وزارت ارشاد باید با نظارت کارشناسان، کتاب‌های مفید را شناسایی و حمایت کنند.
در حوزه قزوین‌شناسی، محققان برجسته‌ای هستند که آثار آماده چاپ دارند اما به دلیل مشکلات مالی قادر به انتشار نیستند.
تشکیل شوراهایی با مشارکت شهرداری، ارشاد، حوزه هنری و دیگر نهادها می‌تواند این آثار را در اولویت قرار داده تا منتشر شوند.
*به نظر شما چه عواملی باعث شده جلسات نقد کتاب در استان تأثیرگذاری لازم را نداشته باشند؟
یکی از نیازهای ضروری استان قزوین ضرورت برگزاری جلسات نقد و تحلیل کتاب است.
این جلسات باید با انسجام بیشتر و حضور کارشناسان متخصص برگزار شوند تا کتاب‌های ارزشمند بیشتر دیده شوند و مخاطبان با آثار فاخر آشنا شوند.
ارتباط این جلسات با رسانه‌ها، به‌ویژه صدا و سیما، می‌تواند به گسترش فرهنگ مطالعه کمک کند.
در حال حاضر، این جلسات پراکنده و با مخاطب کم برگزار می‌شوند در حالی که می‌توانند با برنامه‌ریزی دقیق، تأثیرگذاری بیشتری داشته باشند.
*شما بارها به نقش کتابداران اشاره کرده‌اید؛ اهمیت این نقش در چیست؟
معتقدم باید به نقش کتابداران توجه شود.
آنان با ادب، فرهنگ و رفتار حرفه‌ای خود موجب افتخار شهر هستند و امیدوارم مدیریت جدید کتابخانه‌ها به این سرمایه انسانی توجه ویژه داشته باشند و جایگاه آنان را تقویت کنند.
همچنین باید پذیرفت که مطالعه و کتابخوانی، علاوه بر جنبه‌های سرگرمی، نقشی اساسی در ارتقای سطح فرهنگی و علمی جامعه دارند و نیازمند سیاست‌گذاری دقیق، حمایت نهادی و روایت‌سازی جذاب هستند.
دانش و اندوخته‌های ذهنی باید به‌گونه‌ای باشد که بتواند در جهت ارتقای سطح کیفی زندگی افراد کمک کند.
این همان کلیت مطالعه جدی و کاربردی است.
در گذشته، کتاب‌ها بسیار محدود بودند؛ به‌عنوان مثال، در دوران پیش از ورود چاپخانه به ایران، کتاب‌ها دست‌نویس بودند و تنها افراد متمول امکان دسترسی به آن‌ها را داشتند و آموزش بیشتر به‌صورت نقل شفاهی انجام می‌شد.
*نقش فضای مجازی در تغییر الگوهای مطالعه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در جامعه پیشین اشعار فردوسی در زورخانه‌ها و محافل قهوه‌خانه‌ها نقل می‌شد و ذهن ایرانی به‌قدری علاقه‌مند به ادب و فرهنگ بود که حتی بدون سواد، این اشعار را حفظ می‌کرد.
همین امر موجب می‌شد که گاه برخی اشعار تغییر پیدا کند، زیرا بخشی فراموش می‌شد و افراد چیزی به آن اضافه می‌کردند؛ که البته این نشان‌دهنده عطش فرهنگی در نهاد جامعه ایرانی است.
با فراگیری فضای مجازی در دو دهه اخیر، منابع مطالعه تغییر کرده‌اند و امروز بسیاری از افراد مطالب علمی، فرهنگی و حتی اخبار را از فضای مجازی دریافت می‌کنند و روزنامه‌ها کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند.
این تحول نکات مثبت فراوانی دارد اما آسیب‌هایی نیز به همراه آورده است.
*در این فضا، چگونه می‌توان اعتبارسنجی منابع و مطالعه ریشه‌ای را تقویت کرد؟
پیکی از آسیب‌ها، ایجاد فضایی آشفته و درهم است؛ جایی که اخبار ضدونقیض منتشر می‌شود و تحلیل‌ها گاه با مغلطه همراه است.
بنابراین، مطالعه باید از منابع معتبر و به طور ریشه‌ای شکل گیرد.
خانواده‌ها باید توجه کنند که کودکان از پنج یا شش سالگی به آموختن، کنجکاوی و پرسشگری تشویق شوند تا در آینده بتوانند مهارت‌های مورد نیاز خود را به‌درستی کسب کنند.
*شما اشاره کردید که تنها بخش کوچکی از مطالعه «خواندن» است؛ لطفاً توضیح بیشتری بدهید.
فرایند مطالعه تنها خواندن نیست، شاید تنها ۲۰ تا ۳۰ درصد مطالعه به خواندن اختصاص داشته باشد و بخش مهم‌تر تحلیل و پیوند دادن مطالب خوانده‌شده با داشته‌های ذهنی فرد است.
مطالعه زمانی مؤثر خواهد بود که فرد با اشتیاق و لذت کتاب را بخواند و سپس آن را در ذهن مرور کرده و با تجربیات و دانش پیشین خود پیوند دهد.
در غیر این صورت، مطالعه صرفاً به انباشت اطلاعات منجر می‌شود و فرد به یک کتابخانه سیار تبدیل خواهد شد، بدون آنکه بتواند از مطالب خوانده‌شده در زندگی روزمره استفاده کند.
*منظورتان از مطالعه کاربردی چیست؟
مطالعه کاربردی یعنی مطالعه‌ای که در زندگی افراد جاری و ساری باشد.
این نوع مطالعه نیازمند ذهنی آموزش‌دیده و تحلیلی است که بتواند مطالب پراکنده را به هم مرتبط کند و از آن‌ها در زمینه‌های مختلف زندگی بهره گیرد.
متأسفانه در بسیاری از پژوهش‌های دانشگاهی، تولید محتوای اصیل کمتر دیده می‌شود و بیشتر آثار ترجمه یا بازنویسی مطالب قدیمی هستند، در حالی که مطالعه باید به تولید محتوای جدید و کاربردی منجر شود؛ محتوایی که بر اساس زمینه فرهنگی جامعه شکل گرفته باشد.
*می‌توانید نمونه‌ای از تأثیر مطالعه کاربردی در زندگی روزمره ارائه کنید؟
نمونه‌ای از اهمیت مطالعه کاربردی را می‌توان در حوزه سبک زندگی و تغذیه مشاهده کرد.
برای مثال، رژیم غذایی مناسب می‌تواند سلامت جامعه را ارتقا دهد و طول عمر افراد را افزایش دهد؛ اما در فضای مجازی، نظرات متناقض درباره مواد غذایی و سبک‌های تغذیه منتشر می‌شود و افراد سردرگم می‌مانند.
این نشان‌دهنده نبود مطالعه جدی و علمی در این حوزه است.
بنابراین، مطالعه باید به‌گونه‌ای باشد که بتواند تغییرات مثبت در سبک زندگی ایجاد کند و به نوعی به سرچشمه علوم و فنون دسترسی داشته باشد.
*و در نهایت، از نگاه شما مطالعه مؤثر چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد؟
مطالعه زمانی مفید خواهد بود که به تولید محتوا و تحلیل منجر شود و نویسندگان و محققان باید بتوانند مطالب گردآوری‌شده را با دانش جدید پیوند دهند و آن‌ها را به‌صورت منسجم ارائه کنند در غیر این صورت، آثار دچار پراکندگی خواهند شد و مخاطب نمی‌تواند جمع‌بندی مناسبی از آن‌ها داشته باشد.
متأسفانه بسیاری از کتاب‌هایی که امروز منتشر می‌شوند، ارزش مطالعه ندارند و صرفاً برای اعتبار نویسنده چاپ می‌شوند؛ مسئله‌ای که در حوزه‌های مختلف ادبی، هنری و فرهنگی دیده می‌شود و نیازمند بازنگری و بررسی جدی است.
به گزارش مهر فرهنگ مطالعه در قزوین با وجود ظرفیت‌های قابل توجه، همچنان با چالش‌هایی همچون ضعف زیرساخت‌های کتابخانه‌ای، کمبود کتاب‌های ارزشمند، وضعیت نامطلوب نشر، نبود حمایت مؤثر از نویسندگان محلی و کم‌رنگ بودن جلسات نقد و تحلیل روبه‌رو است.
از سویی مطالعه زمانی اثربخش خواهد بود که از سطح خواندن فراتر رفته و به تحلیل، کاربرد و تولید محتوا منجر شود و شکل‌گیری سیاست‌گذاری‌های منسجم، حمایت واقعی از کتابداران و نویسندگان، و تقویت نظام نظارتی بر نشر می‌تواند دوره‌ای تازه در ارتقای فرهنگ مطالعه و هویت فرهنگی استان قزوین رقم بزند؛ دوره‌ای که در آن مطالعه به سبک زندگی مردم راه یابد و به بهبود کیفیت فردی و اجتماعی منجر شود.