چرا فروش جنگنده اف-۳۵ به عربستان معادلات منطقه را تغییر نمی‌دهد؟
فروش جنگنده‌های اف-۳۵ به عربستان سعودی، هرچند در ظاهر معامله‌ای بزرگ و تاریخی به نظر می‌رسد، در عمل تحت تأثیر سه محدودیت اساسی قرار دارد که میزان اثرگذاری آن بر معادلات منطقه را کاهش می‌دهد.
به گزارش مشرق، روز سه‌شنبه دونالد ترامپ در جریان سفر محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی در کاخ سفید اعلام کرد که ایالات متحده آماده فروش جنگنده‌های پیشرفته اف-۳۵ لایتنینگ-۲ به عربستان سعودی است.
این خبر بلافاصله در رسانه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی به‌عنوان «تحول بزرگ» و «تغییردهنده تعادل قدرت» بازتاب یافت.
با این حال، بررسی دقیق سابقه سیاست خارجی آمریکا، اظهارات رسمی مقامات واشنگتن و تل‌آویو، گزارش‌های اندیشکده‌های معتبر و تجربیات مشابه گذشته نشان می‌دهد که این معامله، برخلاف هیاهوی اولیه، بعید است تأثیر تعیین‌کننده‌ای بر توازن نظامی در منطقه غرب آسیا داشته باشد.
اصل تغییرناپذیر سیاست آمریکا
ایالات متحده آمریکا از سال ۱۹۶۸ و به‌ویژه پس از تصویب قانون ۲۰۰۸ کنگره، متعهد است که فروش تسلیحاتی به کشورهای عربی نباید به هیچ عنوان برتری نظامی کیفی رژیم صهیونیستی اسرائیل را خدشه‌دار کند.
این تعهد نه یک شعار دیپلماتیک، بلکه یک الزام قانونی است که هر بسته تسلیحاتی پیش از تصویب باید توسط وزارت دفاع و وزارت خارجه آمریکا مورد ارزیابی دقیق قرار گیرد.
در همین راستا، بنیامین نتانیاهو روز ۲۰ نوامبر ۲۰۲۵ پس از گفت‌وگو با مارکو روبیو، وزیر خارجه جدید آمریکا، اعلام کرد: «دولت آمریکا یک بار دیگر بر تعهد قاطع خود به حفظ برتری نظامی کیفی اسرائیل تأکید کرده است.
این تعهد دیروز بود، امروز هست و فردا هم خواهد بود.»
دفتر نخست‌وزیری رژیم صهیونیستی نیز تأکید کرد که واشنگتن تضمین‌های لازم را ارائه داده است.
نتانیاهو گفت که نمی‌تواند بیشتر از این توضیح بدهد که این تعهد آمریکا چطور عملی خواهد شد.
با این حال، کارشناسان دفاعی غربی توضیح می‌دهند که این تضمین‌ها معمولاً به سه شکل عملیاتی می‌شوند: ارائه نسخه‌های محدودتر و بدون برخی سامانه‌های کلیدی جنگ الکترونیک و ارتباطی به خریداران عربی؛ محروم کردن خریداران از موشک‌های دوربرد هوا به هوا (مانند AIM-۲۶۰ که فقط در اختیار اسرائیل و چند متحد خاص است) و حفظ کنترل نرم‌افزاری و امکان غیرفعال‌سازی از راه دور در شرایط اضطراری.
اسرائیل هم‌اکنون بیش از ۴۵ فروند اف-۳۵ آی (نسخه مخصوص خود با تغییرات اساسی در سامانه‌های جنگ الکترونیک و نرم‌افزار) در اختیار دارد.
در مقابل، حتی اگر عربستان ۴۸ فروند دریافت کند، این جنگنده‌ها فاقد بسیاری از قابلیت‌های نسخه اسرائیلی خواهند بود و تحویل آن‌ها دست‌کم تا پایان دهه جاری طول خواهد کشید
سابقه‌ای که تکرار می‌شود: سرنوشت اف-۳۵ امارات
در اکتبر ۲۰۲۰، دولت ترامپ اعلام کرد که ۵۰ فروند اف-۳۵ به امارات متحده عربی خواهد فروخت.
این خبر نیز همان زمان به‌عنوان «تغییردهنده بازی» توصیف شد.
اما تنها یک سال بعد، دولت بایدن فروش را به حالت تعلیق درآورد و در نهایت عملاً متوقف کرد.
در آن زمان به دلایل مختلفی برای عدم انجام این معامله نگرانی از همکاری نظامی امارات با چین، عدم پذیرش محدودیت‌های امنیتی آمریکا در انتقال فناوری، و لزوم حفظ برتری اسرائیل.
امارات در دسامبر ۲۰۲۱ اعلام کرد که به‌دلیل «شرایط فنی و عملیاتی تحمیلی آمریکا» از خرید منصرف شده است.
این تجربه نشان می‌دهد که اعلام فروش اف-۳۵ به یک کشور عربی لزوماً به معنای تحویل واقعی و کامل آن نیست؛ به‌ویژه زمانی که روابط خریدار با چین یا روسیه عمیق باشد – وضعیتی که عربستان سعودی نیز دقیقاً در آن قرار دارد.
نگاه یک‌جانبه آمریکا به مشتریان عربی
سیاست تسلیحاتی آمریکا در قبال کشورهای حاشیه خلیج فارس همواره بر دو پایه استوار بوده است: کسب درآمد هنگفت برای صنعت دفاعی آمریکا و حفظ کنترل استراتژیک بر خریدار.
عربستان سعودی از سال ۲۰۱۰ تاکنون بیش از ۱۳۰ میلیارد دلار تسلیحات آمریکایی خریداری کرده است، اما بخش قابل توجهی از این جنگنده‌ها و سامانه‌ها یا هرگز تحویل نشده‌اند یا با محدودیت‌های شدید عملیاتی همراه بوده‌اند.
فروش اف-۳۵ نیز از همین الگو پیروی می‌کند.
این جنگنده نه تنها منبع درآمد مستقیم ۱۴۲ میلیارد دلاری برای شرکت لاکهید مارتین است، بلکه تعمیرات، به‌روزرسانی‌ها و مهمات آن برای دهه‌های آینده وابستگی مالی و فنی ریاض به واشنگتن را تضمین می‌کند.
در عین حال، آمریکا هیچ‌گاه فناوری کامل را منتقل نمی‌کند؛ نرم‌افزارهای اصلی در اختیار پنتاگون می‌ماند و امکان قطع پشتیبانی در شرایط سیاسی حساس وجود دارد.
اندیشکده شورای آتلانتیک در گزارشی در نوامبر ۲۰۲۵ نوشت: «فروش اف-۳۵ به عربستان بیش از آنکه قدرت هوایی این کشور را متحول کند، صنعت دفاعی آمریکا را تقویت می‌کند و ریاض را در موقعیت وابستگی استراتژیک نگه می‌دارد.»
محدودیت‌های عملیاتی و زمانی
حتی در خوش‌بینانه‌ترین سناریو، عربستان تا پیش از سال ۲۰۳۰ هیچ جنگنده عملیاتی اف-۳۵ دریافت نخواهد کرد.
خط تولید لاکهید مارتین در حال حاضر اشباع است، آموزش خلبانان سعودی چندین سال طول می‌کشد و هرگونه تغییر در ترکیب کنگره آمریکا (به‌ویژه در کمیته روابط خارجی سنا) می‌تواند کل معامله را متوقف یا محدود کند.
علاوه بر این، گزارش آژانس اطلاعات دفاعی پنتاگون در نوامبر ۲۰۲۵ هشدار داده که همکاری نظامی گسترده عربستان با چین (از جمله ساخت موشک‌های بالستیک با کمک پکن) خطر دسترسی غیرمجاز به فناوری اف-۳۵ را افزایش می‌دهد.
این نگرانی می‌تواند بهانه‌ای قانونی برای اعمال محدودیت‌های بیشتر یا حتی لغو قرارداد باشد – همان‌طور که در مورد امارات رخ داد.
نتیجه‌گیری
فروش جنگنده‌های اف-۳۵ به عربستان سعودی، هرچند در ظاهر معامله‌ای بزرگ و تاریخی به نظر می‌رسد، در عمل تحت تأثیر سه محدودیت اساسی قرار دارد: تعهد قانونی و عملی آمریکا به حفظ برتری نظامی کیفی اسرائیل، سابقه توقف یا محدودسازی فروش‌های مشابه به کشورهای عربی، و ماهیت یک‌جانبه منافع واشنگتن در این معاملات.
تجربه امارات، اظهارات صریح مقامات اسرائیلی و آمریکایی، و گزارش‌های معتبر اندیشکده‌ها همگی نشان می‌دهند که این جنگنده‌ها، حتی در صورت تحویل، نسخه‌ای کاملاً محدود و کنترل‌شده خواهند بود که تغییری اساسی در توازن نظامی منطقه ایجاد نخواهد کرد.