تحلیل وضعیت سرمایه اجتماعی و جریان مقاومت در ایران و جهان

به گزارش خبرنگار مهر، حامد حاجی حیدری عضو هیئت علمی جامعه شناسی دانشگاه تهران در نشست تحلیلی با تمرکز بر ابعاد اجتماعی و فرهنگی جنگ اخیر، با عنوان مقاومت به مثابه امر اجتماعی که در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد با اشاره به آخرین پژوهش‌ها در حوزه جامعه‌شناسی اسلامی و سرمایه اجتماعی، بر اهمیت درک نظریه‌های پسااستعماری و نقد مفهوم تروریسم تأکید کرد.
وی با بیان اینکه این مفاهیم باید به‌طور دقیق تعریف شوند، اظهار داشت که بسیاری از تعابیر موجود در غرب برای حذف نقش دین مورد استفاده قرار گرفته است و این امر باعث ابهام در تحلیل‌های اجتماعی می‌شود.
حاجی حیدری با اشاره به نسل جوان جامعه‌شناسان اسلامی حاضر در کشور، گفت: روش فکری این جریان از فردید تا شرق، یک مسیر مستمر فکری را دنبال کرده و در تحلیل‌هایی مانند داعش، باید به دقت بررسی شود که این گروه چگونه توسط برخی به‌عنوان نماینده جوامع اسلامی معرفی می‌شوند.
وی سپس به پژوهش‌های خود درباره سرمایه اجتماعی در ایران پرداخت و توضیح داد که بررسی‌های انجام‌شده از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۴ نشان می‌دهد که وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران با نوساناتی همراه بوده است.
وی افزود: بر اساس پیمایش‌های انجام‌شده بر نمونه‌ای حدود ۱۴ هزار نفر، شاخص‌های سرمایه اجتماعی در سطحی بالاتر از متوسط قرار دارد، اگرچه پراکندگی بین ارتباطات میانی و اعتماد اجتماعی مشهود است.
به‌طور مثال، میزان اعتماد به نهادهایی مانند بسیج حدود ۵۵ درصد و سطح اطلاعات عمومی بین ۲۵ تا ۳۵ درصد بود.
حاجی حیدری همچنین به سرمایه اجتماعی دانشجویی اشاره کرد و گفت: در یک بررسی محرمانه، ۱۰۷۲ دانشجو مورد سنجش قرار گرفتند که با وجود ۴۰ درصد پاسخ‌های متوسط در طیف لیکرت، نتایج نشان‌دهنده وضعیت نسبتاً مثبت سرمایه اجتماعی میان نسل جوان است.
وی در ادامه، به پژوهش‌های سال ۱۴۰۲ پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات درباره دیدگاه مردم ایران نسبت به فلسطین و حمایت از جریان مقاومت اسلامی اشاره کرد: ۷۷.۵ درصد مردم حق مبارزه برای مردم فلسطین را به رسمیت می‌شناسند، ۷۶.۹ درصد وظیفه حمایت از کشورهای اسلامی را احساس می‌کنند و بیش از ۷۰ درصد بر بازپس‌گیری سرزمین فلسطین تأکید دارند.
همچنین بیش از ۶۰ درصد اسرائیل را تهدیدی برای امنیت ایران می‌دانند.
حاجی حیدری با نگاهی به تاریخچه جبهه مقاومت جهانی گفت: این جریان از سال ۱۹۴۷ با استقلال هند و شکل‌گیری جمهوری خلق چین در ۱۹۴۹ آغاز شده و با پیروزی انقلاب‌ها و تشکیل حزب‌الله در سال ۱۹۸۲ ادامه یافته است.
تحولات جهانی از دوران دو قطبی تا جهان چندقطبی، نقش این جریان را برجسته کرده و نشان می‌دهد که مقاومت، هم در سطح داخلی و هم در سطح جهانی، مسیر پیشرو و تأثیرگذاری دارد.
وی در پایان، به تلاش‌های خود برای بازخوانی روش‌های سنتی علوم اجتماعی در ایران اشاره کرد و گفت: «با نمونه‌گیری‌های مختلف، از جمله مطالعه ۱۴ هزار نفری، سعی کردیم به شکل علمی و کاربردی، مفهوم سرمایه اجتماعی مقاومت را در ایران تحلیل و تحقق آن را بررسی کنیم.
بازگشت هویت جمعی و احیای حافظه تاریخی
وحید شالچی استاد جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبایی در این نشست با اشاره به پایان فاز نظامی و آغاز مرحله پیچیده‌تر پساجنگ، تأکید کرد که ساعت فرهنگی و اجتماعی جنگ هنوز به پایان نرسیده است و آینده پیروزی یا شکست در حوزه عمومی رقم خواهد خورد.
شالچی با اشاره به اینکه حملات اخیر تکانی بزرگ برای کل جامعه ایران ایجاد کرد، گفت: این جنگ سبب شد مجموعه‌ای از احساسات، هویت‌ها و خاطرات جمعی ما دوباره فراخوانده شود.
جامعه ایرانی، جامعه‌ای مقاوم است و این رویداد باعث شد بار دیگر به ذخایر تمدنی و فرهنگی خود بازگردیم و اشکالی از همگرایی ملی در کشور شکل گیرد.
وی افزود: یکی از دستاوردهای مهم این واقعه، پایان دادن به نسیان و فراموشی بخش‌هایی از تاریخ استعمار و ستمی بود که بر ایران رفته بود.
متأسفانه در بخش‌هایی از جامعه، تمایل به فراموشی این تاریخ شکل گرفته بود و برخی جریان‌های فکری حتی به آن دامن می‌زدند.
اما جنگ، دوباره حافظه تاریخی ما را فعال کرد و بخش‌هایی از اپوزیسیون که خواهان نسیان تاریخی بودند، عملاً بی‌اعتبار شدند.
جنگ به‌عنوان میدان شکل‌گیری روایت‌های جدید
این استاد دانشگاه با بیان اینکه تهاجم فقط در میدان نظامی رخ نمی‌دهد، گفت: هم قبل از شهادت و هم پس از آن، روایت‌ها تعیین‌کننده‌اند.
اگر می‌خواهیم بدانیم چگونه پیروز شدیم، باید ببینیم چگونه فهمیده شدیم.
بخشی از صورت‌بندی ذهنی جامعه ما درگیر بازتولید همان نگاه استعماری پنهان است؛ گاهی حتی کسانی که علیه استعمار سخن می‌گویند، ناخواسته حامل میراث همان گفتمان‌اند.
وی تأکید کرد: در شرایط کنونی، باید کار فرهنگی و اجتماعی را تمام کنیم.
اگر روایت صحیحی ارائه نکنیم، دشمن می‌تواند از موفقیت میدانی سوءاستفاده کند و ضربه بیشتری وارد کند.
ضرورت تقویت انسجام اجتماعی، اعتماد و امید
شالچی با اشاره به نقش فداکاری‌های مردم و جوانانی که جان خود را در جنگ به خطر انداختند، گفت: آنچه اکنون مهم است این است که چگونه روایت جنگ را صورت‌بندی کنیم تا انسجام اجتماعی، سرمایه اجتماعی، اعتماد و امید تقویت شود.
جنگ صرفاً در میدان سخت ادامه ندارد؛ در میدان روایت و هویت هم ادامه دارد.
اگر نتوانیم نسبت درستی با دشمن تعریف کنیم، جامعه دچار شکاف می‌شود.
وی افزود: بخشی از عواملی که امروز در جامعه فعال شده‌اند می‌توانند ما را به پیروزی برسانند؛ از جمله هوشیاری عمومی، بازگشت خاطره جمعی و ایجاد یک حافظه مشترک جدید برای نسل تازه.
شالچی با اشاره به اینکه نسل‌های قبلی تجربه جنگ‌های جهانی و دهه شصت را از نزدیک لمس کرده بودند، گفت: نسل جدید امروز با چشم خود دید که دشمن برای حمله به ایران، هیچ تمایزی میان جناح‌ها، قومیت‌ها یا شهروندان قائل نیست.
این تجربه عمومی باعث شد آنان بفهمند دشمن به چیزی کمتر از نابودی ایران رضایت نمی‌دهد.
وی افزود: بازگشت به نمادها و عناصر هویت‌بخش، از جمله همان نکته مهمی که در شب خاص توسط رهبر انقلاب مطرح شد و از ۹۰ میلیون ایرانی تشکر شد، از عوامل کلیدی تقویت سرمایه اجتماعی است.
این رویکرد از گسترش شکاف‌های اجتماعی جلوگیری می‌کند.
اهمیت مشارکت عمومی و بازتعریف امنیت ملی
شالچی تأکید کرد: وقتی کشوری بخواهد امنیت خود را مستقل و بدون تکیه بر هژمونی جهانی تأمین کند، نمی‌تواند با مشارکت ۳۰ درصدی عمل کند.
باید روایتی از جامعه ارائه داد که ۷۰ تا ۸۰ درصد مردم احساس مالکیت کنند و وحدت ملی تقویت شود.
وی با اشاره به تحلیل‌های دقیق دشمن درباره وضعیت اجتماعی ایران گفت: اسرائیل بارها نشان داده بررسی‌های جامعه‌شناختی و روان‌شناختی دقیقی از ایران انجام می‌دهد.
اگر روایت‌های داخلی دچار جنگ شوند، ستون‌های اصلی سرمایه اجتماعی آسیب می‌بیند.
ولی اگر حس امنیت مشترک، غرور ملی و نمایش قدرت به‌درستی روایت شود، سرمایه اجتماعی تقویت خواهد شد.
این استاد علوم اجتماعی مجموعه‌ای از اقدامات ضروری را برشمرد، مستندسازی و تولید تاریخ شفاهی جنگ، حفظ و تقویت خاطره مشترک ملی و هویت مقاومت، استفاده از زبان و روایت مناسب برای نسل جدید، پررنگ کردن قهرمانان بزرگ و قهرمانان گمنام، پرهیز از روایاتی که شکاف‌های اجتماعی را تشدید می‌کند از جمله این اقدامات بود.
وی تأکید کرد: گاهی واژگان ما نمی‌توانند نسل جدید را جذب کنند.
باید روایتی نو، دقیق و متناسب با ذهنیت نسل امروز ارائه کنیم.
سرمایه اجتماعی مقاومت از مرزهای ملی فراتر رفته و در فضای دیجیتال تقویت می‌شود
حامد حاجی حیدری، عضو هیئت علمی جامعه‌شناسی دانشگاه تهران، در ادامه نشست با اشاره به تحلیل‌های جدید پیرامون جریان مقاومت گفت: پژوهش‌های ما نشان می‌دهد که وضعیت مقاومت، چه در درون جامعه ایران و چه در بازدهی بین‌المللی آن، به‌طور قابل توجهی ارتقا یافته است.
این جریان می‌تواند تاریخ خود را از سال ۱۹۴۷ و با استقلال هند آغاز کند و با شکل‌گیری جمهوری خلق چین، شاخه‌های مقاومت در کشورهای مختلف تقویت شده است.
وی به نقش دانشجویان و فعالان اجتماعی اشاره کرد و افزود: با وجود تمام مشکلات و محدودیت‌ها، تلاش‌های این گروه‌ها، از جمله در کمپین‌های مردمی مانند ایران همدل، نشان می‌دهد که سرمایه اجتماعی مقاومت از مرزهای ملی فراتر رفته است.
کمک‌های مردم ایران به لبنان و غزه نمونه‌ای از این عبور سرمایه اجتماعی از مرزهاست.
حاجی حیدری ادامه داد: این فرآیند موجب شکل‌گیری مدیریت ریسک تمدنی برای ایران و کشورهای دیگر شده است؛ به‌طوری که حتی در مناقشات داخلی، مردم به‌صورت خودجوش و مستقل در جریان امور ملی و منطقه‌ای مشارکت دارند.
وی با اشاره به داده‌های جستجوی مردم در گوگل، گفت: موضوعاتی مانند عراق و همکاری‌های آن با آمریکا و چین نشان‌دهنده ارتباطات عمیق مردم با مسائل جهانی است.
مردم حتی برخی از کشورهای منطقه را بخشی از فضای اجتماعی و تمدنی خود می‌دانند و با آن‌ها ارتباط برقرار می‌کنند.
حاجی حیدری سپس به پدیده‌های جدید دیجیتال و هوش مصنوعی در حوزه مقاومت اشاره کرد: امروزه جریان مقاومت در فضای سایبری نیز فعال است و کنش‌های فعالان دیجیتال و هوش مصنوعی، از جمله سیستم‌های چینی و ایرانی، در تکثیر و گسترش این ارتباطات نقش دارد.
این فرصت‌های نوین به جریان مقاومت اجازه می‌دهد که خود را در شرایط جدید بازتولید و تقویت کند.
وی در پایان با تأکید بر آینده‌نگری جریان مقاومت گفت: وضعیت فعلی نه تنها نشانه‌ای از ناامیدی نیست، بلکه نشان می‌دهد که جریان مقاومت در ایران و جهان، توانایی ادامه و گسترش دارد و می‌تواند خود را در مقیاس ملی و بین‌المللی بازآفرینی کند.