چگونه ایران می‌تواند زنجیره انتقال پشه «آئدس» را بشکند؟
نتایج یک پژوهش ملی که مسیر تازه‌ای برای سیاست‌گذاران و مدیران اجرایی ترسیم کرده است، نشان می‌دهد مهار بیماری‌های منتقله از پشه آئدس در ایران تنها با اقدامات بهداشتی امکان‌پذیر نیست.
به گزارش مشرق، بیماری‌های منتقله از پشه آئدس مهم‌ترین چالش‌های بهداشت عمومی در دهه‌های اخیر به شمار می‌رود و گونه‌های آن می‌تواند ویروس‌هایی همچون دنگی، زیکا، چیکونگونیا و تب زرد را به انسان منتقل کند براین اساس با گسترش جغرافیایی خود که عمدتاً تحت تأثیر تغییرات اقلیمی، افزایش سفرها و رشد شهرنشینی کنترل‌نشده رخ می‌دهد، تهدید جدی‌تری ایجاد می‌کند.
از آنجایی که بار بیماری‌های ناشی از این پشه‌ها در بسیاری از مناطق جهان رو به افزایش است و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و سلامت‌محور قابل توجهی بر جای گذاشته است، تحقیق و پژوهش‌های مختلف در این زمینه لازم و ضروری است.
دکتر «محمدرضا مبینی‌زاده» عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران با تخصص در حوزه مدیریت و اقتصاد سلامت به عنوان مدیر علمی و دکتر «علیرضا اولیایی‌منش» به‌عنوان مجری دوم در پژوهشی با عنوان «شناسایی تعیین‌کننده‌های اجتماعی مؤثر بر پیشگیری، کنترل و انتشار بیماری‌های منتقله از پشه آئدس در کشور و ارائه توصیه‌های سیاست» به بررسی این مساله پرداخته است.
این طرح با حمایت سازمانی مرکز مدیریت بیماری های واگیر وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی و حمایت علمی و مشارکت فعال دکتر «حکیمه مصطفوی»، دکتر «احد بختیاری»، «جواد جعفرزاده»، «فاطمه محمدی» و دکتر«عفت محمدی» از مرکز تحقیقات عدالت در سلامت، طراحی و اجرا شد.
در اجرای این پژوهش، همکارانی از مرکز تحقیقات عدالت در سلامت، مراکز تحقیقاتی عوامل اجتماعی موثر بر سلامت (دانشگاه های علوم پزشکی بوشهر، هرمزگان، چابهار و گیلان)، شبکه تحقیقات و فناوری عوامل اجتماعی موثر بر سلامت و شورای سلامت و امنیت غذایی نقش فعالی داشتند.
بخش‌هایی از این پژوهش را می‌خوانیم:
اهمیت و نوآوری موضوع
در این پژوهش، برای نخستین‌بار در ایران، بیماری‌های منتقله از پشه آئدس (از جمله دنگی، زیکا و چیکونگونیا) با نگاهی اجتماعی و بین‌بخشی مورد تحلیل قرار گرفت.
نوآوری اصلی این مطالعه، تمرکز بر نقش تعیین‌کننده‌های اجتماعی، اقتصادی، محیطی و نظام سلامت در گسترش و کنترل این بیماری‌ها است موضوعی که تاکنون عمدتاً از منظر اپیدمیولوژیک و صرفاً بهداشتی بررسی می‌شد و شواهد جامعی در خصوص علل زمینه‌ای و مداخلات موثر در ایران وجود نداشته است.
تغییرات اقلیمی، فقر، ضعف زیرساخت‌های شهری، مدیریت نامناسب پسماند، کمبود آموزش همگانی و ناهماهنگی میان نهادهای دولتی از مهم‌ترین دلایل گسترش این بیماری‌ها در ایران استمهمترین نتایج طرح به زبان غیر تخصصی
نتایج این طرح، به زبان ساده، نشان می‌دهد که عواملی نظیر تغییرات اقلیمی، فقر، ضعف زیرساخت‌های شهری، مدیریت نامناسب پسماند، کمبود آموزش همگانی و ناهماهنگی میان نهادهای دولتی از مهم‌ترین دلایل گسترش این بیماری‌ها در ایران هستند از طرفی، مداخلاتی مانند آموزش در مدارس و مساجد، بهسازی محیط، استفاده از رسانه‌های محلی، جلب مشارکت رهبران محلی و تقویت همکاری‌های بین‌بخشی از مؤثرترین راهکارهای کنترل و پیشگیری محسوب می‌شوند.
موارد کاربرد نتایج طرح
این نتایج می‌توانند مورد استفاده سیاست‌گذاران حوزه سلامت، شهرداری‌ها، سازمان محیط زیست، وزارت آموزش و پرورش، سازمان مدیریت بحران، سازمان‌های مردم‌نهاد، و رسانه‌های جمعی قرار گیرد.
در سطح کشوری و استانی، مدیران و کارشناسان حوزه بهداشت می‌توانند از این یافته‌ها برای طراحی برنامه‌های کنترل بیماری، آموزش عمومی و ارتقای زیرساخت‌ها استفاده کنند.
در نهایت، این پژوهش بستری برای تقویت همکاری‌های بین‌بخشی و مشارکت جوامع محلی در راستای کنترل بیماری‌های نوپدید و بازپدید در مناطق پرخطر کشور فراهم می‌سازد.
تاثیر کاربردی پژوهش
توانمندسازی سیاست‌گذاران برای طراحی مداخلات هدفمند و مبتنی بر شواهد: با شناسایی مهم‌ترین تعیین‌کننده‌های اجتماعی مؤثر بر شیوع بیماری‌های منتقله از پشه آئدس در ایران و اولویت‌بندی مداخلات پیشنهادی، این پژوهش ابزار عملی برای تدوین برنامه‌های پیشگیری و کنترل متناسب با شرایط بومی کشور فراهم می‌کند.
تقویت رویکرد بین‌بخشی در کنترل بیماری‌ها: یافته‌های پژوهش بر ضرورت همکاری میان نهادهای بهداشتی، شهرداری‌ها، سازمان محیط‌زیست و نهادهای اجتماعی تأکید دارد و می‌تواند به شکل‌گیری ساختارهای اجرایی هماهنگ و کارآمد برای مقابله با چالش‌های نوظهور مرتبط با تغییرات اقلیمی و تهدیدات بهداشت عمومی کمک کند.
محدودیت‌های شواهد و نتایج
به دلیل محدودیت‌های زمانی و مالی، امکان انجام مصاحبه با ذی‌نفعان محلی در تمام استان‌های درگیر وجود نداشت؛ بنابراین تحلیل رفتار و نگرش جوامع محلی به‌صورت مستقیم انجام نشد و نظرات کارشناسان استانی به‌عنوان نمایندگان آگاه مورد استفاده قرار گرفت.
بسیاری از مداخلات شناسایی‌شده مبتنی بر مطالعات بین‌المللی و تجربیات کشورهای دیگر است.
با توجه به تفاوت‌های زمینه‌ای، اجتماعی و فرهنگی، ممکن است اثربخشی این مداخلات در ایران متفاوت و نیاز به پایش و ارزیابی مستمر داشته باشد.
به دلایلی از جمله مشغله کاری، پراکندگی جغرافیایی یا تمایل پایین به مشارکت، برخی از سیاست‌گذاران یا نمایندگان جوامع محلی در فرایند مصاحبه‌های کیفی حضور نداشتند.
انجام پژوهش‌های مداخله‌ای و پایلوت در استان‌های درگیر با بیماری‌های منتقله از پشه آئدس برای سنجش اثربخشی مداخلات شناسایی‌شده (مانند آموزش عمومی، مدیریت پسماند، جلب مشارکت رهبران محلی و ایجاد سیستم‌های پایش محیطی) در شرایط واقعی ایران، به تصمیم‌گیری مبتنی بر شواهد کمک خواهد کرد.
بررسی ساختارهای حکمرانی، سازوکارهای هماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی و نقش نهادهای محلی در کنترل بیماری‌های واگیر می‌تواند به طراحی چارچوب‌های همکاری مؤثر و بومی‌سازی‌شده در سطح ملی کمک کند.
انجام مطالعات مبتنی بر جامعه (ethnographic) یا تحقیق کیفی متمرکز بر نگرش‌ها، موانع رفتاری و فرهنگی در مناطق پرخطر می‌تواند به طراحی بهتر مداخلات مبتنی بر مشارکت مردم کمک کند.
با توجه به روند گرم شدن زمین، انجام مطالعات مدل‌سازی پیش‌بینی‌محور برای شناسایی مناطق با ریسک بالای بروز بیماری در سال‌های آینده بسیار ضروری است تا اقدامات پیشگیرانه هدفمند انجام شود.
اجرای کاربردی نتایج
اجرای کاربردی نتایج این پژوهش و پیشبرد مطالعات آتی نیازمند حمایت مسئولان و نهادهای مرتبط در سه محور اصلی است:
اجرای کاربردی نتایج این پژوهش نیازمند حمایت مسئولان و نهادهای مرتبط تأمین منابع مالی کافی، تقویت هماهنگی بین‌بخشی و توسعه زیرساخت‌های فناوری استنخست، تأمین منابع مالی کافی برای طراحی و اجرای مداخلات پایلوت در سطح ملی و استانی.
دوم، تقویت هماهنگی بین‌بخشی میان نهادهایی مانند وزارت بهداشت، شهرداری‌ها، آموزش و پرورش و سازمان محیط زیست برای اجرای سیاست‌های مشترک.
سوم، توسعه زیرساخت‌های فناوری و دسترسی به داده‌های به‌روز برای ایجاد نظام‌های پایش، هشدار سریع و جلب مشارکت جامعه.
این حمایت‌ها شرط لازم برای اثربخشی و پایداری مداخلات مبتنی بر یافته‌های پژوهش هستند.
نتایج این طرح، با برجسته‌سازی نقش تعیین‌کننده‌های اجتماعی در گسترش بیماری‌های منتقله از پشه آئدس، موجب جلب توجه سیاست‌گذاران به لزوم طراحی مداخلات چندبخشی فراتر از نظام سلامت شد.
این یافته‌ها زمینه را برای تغییر نگاه بهداشتی صرف به رویکردی اجتماعی‌تر در مدیریت بیماری فراهم کرده و در جلسات مشورتی با معاونت بهداشت وزارت بهداشت مورد استفاده قرار گرفته است.
منابع:
Tissera H, Pannila-Hetti N, Samaraweera P, Weeraman J, Palihawadana P, Amarasinghe A.
Sustainable dengue prevention and control through a comprehensive integrated approach: the Sri Lankan perspective.
WHO South-East Asia Journal of Public Health.
2016;5(2):106-12.
Umoke PC, Umoke M, Eyo N, Ugwu MBBS A, Okeke E, Nwalieji CA, et al.
Delay in health‐seeking behaviour: Implication to yellow fever outcome in the 2019 outbreak in Nigeria.
Health & Social Care in the Community.
2021;29(3):703-11.
178.
Wilder-Smith A, Tissera H, AbuBakar S, Kittayapong P, Logan J, Neumayr A, et al.
Novel tools for the surveillance and control of dengue: findings by the DengueTools research consortium.
Global health action.
2018;11(1):1549930.
179.
Xue L, Ren X, Magpantay F, Sun W, Zhu H.
Optimal control of mitigation strategies for dengue virus transmission.
Bulletin of Mathematical Biology.
2021;83:1-28.