بال‌های گم‌شده در کویر؛ پرندگان مهاجر زاینده‌رود را فراموش کردند
اصفهان- پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد در دل کویر این روزها میزبان صدها پرنده مهاجر است؛ پرندگانی که درپی خشکی ممتد تالاب گاوخونی و زاینده‌رود تصمیم به فراموشی زیستگاه‌های اصلی گرفته‌اند.
خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها- ندا سپاهی: تا همین دو دهه پیش پاییز که می‌شد زاینده‌رود و پایاب آن، تالاب بین المللی گاوخونی میعادگاه صدها هزار پرنده مهاجری بود که در مسیر بی انتهای سفر، خسته راه، در مامن امن آغوشش پناه می‌بردند؛ کاکایی‌ها، مرغابی‌ها، فلامینگوها، حواصیل‌ها، آبچلیک‌ها و ده‌ها گونه پرنده آبزی و کنار آبزی دیگر در آغوش کهن زربافت گاوخونی، در بزم نوای غروب، آواز حیات سر می‌دادند.
زندگی جاری بود.
حالا اما قلب آبی فلات ایران کُند می‌تپد، سال‌هاست شاهرگ حیاتش خشک شده؛ دیگر از آن بزم‌های شورانگیز خبری نیست و پرنده پر نمی‌زند.
آخرین باری که فلامینگوها در تالاب گاوخونی فرود آمدند، بهار ۱۴۰۳ بود.
تعدادشان به کمتر از ۳۰۰ بال می‌رسید، آن‌هم در لکه‌هایی آبی که در پی رهاسازی هشت میلیون مترمکعب حق‌آبه و سیلاب‌های فروردین، به تالاب جان داده بود؛ فلامینگوهای خوش خیال در این سراب حتی برای جوجه‌ها کلونی ساخته بودند، قصد ماندن داشتند اما با خشکیدن سیلاب‌ها و قطع آب، ناگزیر برای بقا خانه را ترک کردند.
طی یک سال و نیم گذشته، پرنده‌ای در حوالی تالاب دیده نشده مگر تعداد انگشت‌شماری در پساب‌های دورافتاده ورزنه.
میزبان ناخوانده!
پناهگاه حیات وحش عباس آباد نائین در شرقی‌ترین نقطه اصفهان و دل کویر ایران، در نبود تالاب گاوخونی این روزها از مهمانان میزبانی می‌کند.
آنطور که محمدرضا حلوانی مسئول پناهگاه حیات وحش عباس‌آباد گفته است از آغاز فصل پاییز و کاهش دما در مناطق شمالی کشور و پهنه‌های آسیای میانه، پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد نائین پذیرای موج تازه‌ای از پرندگان مهاجر فصلی شده است؛ در میان گونه‌های مهاجر کنار آبزی حواصیل و پرندگان شکاری مانند بحری و یا هوبره و زاغ بور از پرندگان بومی منطقه نیز مشاهده شده است.
در پهنه ۳۰۰ هکتاری پناهگاه عباس‌آباد هرچند ممکن است تعدادی چشمه، آبشخور، برکه یا آب‌انبارهای محدودی پیدا شود اما یک منطقه کویری است که نمی‌تواند محل امنی برای توقف پرندگان آبزی و کنار آبزی باشد.
این پناهگاه فاقد پهنه‌های آبی گسترده، منابع غذایی پایدار و امنیت لازم برای زادآوری آنها است؛ هرچند معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط‌زیست اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: مشاهده پرندگان مهاجر در منطقه عباس‌آباد اتفاق خاصی نیست.
حسین اکبری با اشاره به اینکه استان اصفهان به دلیل موقعیت مرکزی در کشور، در مسیر اصلی کریدورهای بین‌المللی مهاجرت پرندگان قرار دارد، خاطرنشان می‌کند: در هر زیستگاهی حتی در مناطق کویری مانند عباس‌آباد، یخاب، خارو و کوه بزرگی می‌توان در فصل پاییز یا اوایل بهار، هنگام رفت‌وبرگشت پرندگان مهاجر، آنها را مشاهده کرد.
وی می‌افزاید: حتی پرندگان آبزی نیز در زیستگاه‌های کویری عبور می‌کنند؛ اگر مزرعه، آب‌گاه یا چشمه‌ای وجود داشته باشد برای توقف لحظه‌ای یا حتی چندروزه فرود می‌آیند و سپس به مسیر مهاجرت خود ادامه می‌دهند.
زاینده‌رود و تالاب گاوخونی، زیستگاه سنتی و تاریخی دستکم ۱۲۵ گونه پرنده شناخته می‌شود اما سال‌ها خشکی ممتد، ناشی از مدیریت نادرست آب و تغییرات اقلیمی، این مامن را نابود کرده است.
برآورد جمعیتی پرندگان در زمستان ۱۳۹۹ نشان داد که تنوع گونه‌ای پرندگان مهاجر در پهنه آبی زاینده‌رود و گاوخونی به شدت کاهش یافته است؛ همچنین در زمستان ۱۴۰۱ نیز از سد نکوآباد تا تالاب گاوخونی، کمتر از یکهزار قطعه پرنده آبزی و کنارآبزی مهاجر سرشماری شد و این کاهش چشمگیر نسبت به سال‌های پرآب، به دلیل خشک بودن رودخانه و نامناسب بودن شرایط زیستگاهی بوده است.
کارشناسان حیات وحش می‌گویند پرندگان با حسگرهای ژنتیکی خود که نسل به نسل منتقل شده، مسیرهای مهاجرتی را می‌شناسند اما وقتی پهنه‌ای مانند گاوخونی خشک می‌شود، پس از چند سال مسیر را تغییر می‌دهند.
شاید آنها دیگر علاقه‌ای به این مناطق ندارند زیرا آب، غذا و امنیت ندارند.
این تغییر رفتار، نه تنها پرندگان را پراکنده کرده که تنوع زیستی استان را تهدید می‌کند.
غریزه در برابر خشکی
اکبری معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط‌زیست اصفهان می‌گوید: خشکسالی می‌تواند رفتار پرندگان را تغییر دهد.
پرندگان آبزی و کنارآبزی به طور تاریخی از رودخانه زاینده‌رود و تالاب بین‌المللی گاوخونی به عنوان زیستگاه‌های اصلی زمستان‌گذرانی استفاده می‌کردند.
برای مثال، تالاب گاوخونی به دلیل موقعیت مرکزی در منطقه بیابانی ایران، در سال‌هایی که آب داشته، به طور میانگین سالانه میزبان ۳۰ هزار پرنده و ۱۲۵ گونه مختلف بوده اما اکنون که تالاب به طور کامل خشک شده و در بخش‌های میانی و پایین‌دست زاینده‌رود نیز آبی جریان ندارد، این وضعیت بر رفتار پرندگان آبزی تأثیر زیادی گذاشته است.
وی می‌افزاید: این پرندگان بر اساس غریزه، هر پاییز از این مسیر عبور می‌کنند.
اگر آب در زاینده‌رود و گاوخونی باشد، توقف می‌کنند و این مناطق می‌توانند مانند گذشته میزبان زمستانی آنها باشند اما وقتی خشک باشد، پرندگان می‌آیند، وضعیت را می‌بینند، پراکنده می‌شوند و به صورت موقت در زیستگاه‌های دیگری مانند عباس‌آباد و سایر نقاط استان دیده می‌شوند.
معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط‌زیست اصفهان تصریح می‌کند: این پراکندگی یکی از آسیب‌های ناشی از خشکی زاینده‌رود، تالاب گاوخونی و دیگر زیستگاه‌های آبی استان است.
واکنش متفاوت پرندگان است
ایمان ابراهیمی مدیرعامل و بنیان‌گذار انجمن حفاظت از پرندگان آوای بوم ایران نیز به خبرنگار مهر می‌گوید: حضور پرندگان مهاجر در زیستگاه‌های کویری مانند عباس‌آباد نائین پدیده‌ای عجیب و جدید نیست، شاید اکنون بیشتر به چشم آمده باشد، تعداد قابل توجهی از پرندگان‌مهاجر از کویرهای مرکزی ایران عبور می‌کنند اما اینکه آیا خشک شدن تالاب‌هایی مانند گاوخونی بر این موضوع تأثیر دارد؟
بله، بی تردید تأثیر دارد.
این پرندگان به جمعیت قبلی اضافه می‌شوند؛ مثلاً اگر در گذشته ۱۰ واحد پرنده بودند، حالا به ۱۳ یا ۱۴ واحد رسیده‌اند.
این کنشگر محیط‌زیست با اشاره به اینکه سابقه مطالعات مرتبط با این موضوع به بیش از ۱۱۰ سال می‌رسد، خاطرنشان می‌کند: مطالعات نشان داده در شرایط مختلف گونه‌ها رفتارهای کاملاً متفاوتی از خود نشان می‌دهند؛ برای مثال کاکایی‌ها به سرعت خود را وفق می‌دهند و زیستگاه‌های جایگزین پیدا می‌کنند اما در مقابل، برخی گونه‌ها مانند دُرناها قادر به وفق‌پذیری سریع نیستند و اگر زیستگاه اصلی‌شان از بین برود، نمی‌توانند مسیر مهاجرت خود را تغییر دهند و در نهایت منقرض می‌شوند.
ابراهیمی می‌افزاید: واکنش پرندگان به شدت به گونه بستگی دارد.
اغلب گونه‌ها جایی در میانه این طیف قرار می‌گیرند؛ برخی وفق‌پذیری بیشتری دارند و برخی تمایل بیشتری به اصرار بر زیستگاه‌های باستانی نشان می‌دهند.
همچنین مهدی جلال پور رئیس اداره حفاظت و احیای تالاب‌های اداره کل حفاظت محیط‌زیست اصفهان می‌گوید: باکاهش منابع آبی، برداشت‌های بی‌رویه، و افت سطح سفره‌های زیرزمینی باعث خشکی و تخریب بخش بزرگی از زیستگاه‌های آبی در کشور شده است.
یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های این بحران زیست‌محیطی، خشک شدن تالاب بین‌المللی گاوخونی اصفهان است که پیش‌تر زیستگاه و محل استقرار صدها گونه پرنده بومی و مهاجر به‌شمار می‌رفت.
نبود این زیستگاه‌ها، فشار زیادی بر پرندگان مهاجر وارد کرده و در بسیاری موارد باعث خستگی شدید و کاهش توان ادامه مسیر آنان می‌شود.
۲۰ درصد حق‌آبه برای احیای تنوع زیستی زاینده‌رود
پرندگان مهاجر دیگر در قلب تشنه گاوخونی نمی‌مانند؛ بال‌هایشان را به سوی زیستگاه‌های جایگزین می‌گشایند در حالی که تأمین ۲۰ درصد از حجم تاریخی حق‌آبه پایدار زاینده‌رود می‌تواند ده‌ها هزار پرنده را بازگرداند و آغوشِ کهنِ زربافت را از سراب به واقعیت تبدیل کند.
احیای تنوع زیستی حوضه زاینده‌رود در گرو جریان آب و اراده انسان است.