تجربه یک اندوه شیرین در «دو روی سکه»؛ وقتی موسیقی شخصیتی مستقل دارد

خبرگزاری مهر-گروه هنر-علیرضا سعیدی؛ کارکرد تیتراژ چیزی شبیه به جلد کتاب است که طراحش تلاش می‌کند با انتخاب عناصر، فرم‌ها و چینش‌ها با کمک گرافیک و موسیقی مخاطب یک اثر را در جریان موضوع قرار دهد.
شرایطی که گاهی بسیار نکته‌سنج، اندیشمندانه و حساب‌شده پیش روی مخاطبان قرار می‌گیرد و گاهی هم به قدری سردستانه و از روی ادای یک تکلیف اجباری ساخته می‌شود که بیننده را از اساس از یک اثر تصویری دور می‌کند.
آنچه بهانه‌ای شد تا بار دیگر رجعتی به کلیدواژه «تیتراژ» داشته‌ایم، مروری بر ماندگارترین و خاطره‌سازترین موسیقی‌های مربوط به برخی برنامه‌ها و آثار سینمایی و تلویزیونی است که برای بسیاری از مخاطبان دربرگیرنده خاطرات تلخ و شیرینی است و رجوع دوباره به آنها برای ما در هر شرایطی می‌تواند یک دنیا خاطره به همراه داشته باشد.
خاطره‌بازی پس از آغاز و انتشار در نوروز ۱۴۰۰ و استقبال مخاطبان از آن، ما را بر آن داشت در قالب یک خاطره‌بازی هفتگی در روزهای جمعه هر هفته، روح و ذهن‌مان را به آن بسپاریم و از معبر آن به سال‌هایی که حال‌مان بهتر از این روزهای پردردسر بود، برویم.
«خاطره بازی تیتراژهای ماندگار» عنوان سلسله گزارشی آرشیوی با همین رویکرد است که به‌صورت هفتگی می‌توانید در گروه هنر خبرگزاری مهر آن را دنبال کنید.
در صدوپنجاه‌وهفتمین شماره از این روایت رسانه‌ای به سراغ موسیقی متن و تیتراژ فیلم سینمایی «دو روی سکه» به آهنگسازی سعید شهرام رفتیم که در زمان خود تبدیل به یکی از مهم ترین و پرطرفدارترین محصولات موسیقایی مرتبط با سینمای ایران به ویژه «سینمای بدنه» شد و توانست جای خود را در فهرست ماندگارترین موسیقی فیلم های مرتبط با سینمای ایران ثبت کند.
فضایی نوستالژیک که از موسیقی آن همچنان در تیتراژ و موسیقی متن برخی از آثار تصویری و نماهنگ ها بی اجازه یا با اجازه استفاده می شود و آن قدر محبوب است که بتوان از آن به عنوان یکی از خاطره سازها یاد کرد.
فیلم «دو روی سکه» اثری به کارگردانی محمد متوسلانی و تهیه کنندگی یدالله شهیدی، محمد متوسلانی وحسین فرح بخش و عبدالله علیخانی است که به سال ۱۳۷۱ تولید و در دی ماه سال ۱۳۷۲ روی پرده سینماها رفت و به واسطه سوپراستاری به نام ابوالفضل پورعرب توانست در جذب مخاطب نیز به توفیقاتی دست پیدا کند.
این فیلم سینمایی که فریدون جیرانی و محمد متوسلانی آن را به صورت مشترک نوشته اند، روایت‌گر بخش از زندگی شخصیتی به نام امیر است که پس از سه سال از زندان آزاد و مشغول به کار در یک مبل فروشی می شود.
آشنایی امیر با هما و قرار ازدواج با او سبب می شود تا با روحیه وجدیت بیشتری به کار ادامه دهد اما اتفاقاتی منجر به تولد قصه های دیگر می شود.
ابوالفضل پورعرب، احمد هاشمی، لیلا مصدقی، مرتضی ضرابی، نادیا دلدارگلچین، منوچهر حامدی، امین حیایی، سیامک عافیت، عباس قاجار، هادی صادق پور، ملیحه نصیری، عیسی صفایی، سیامک قدکچیان، زهره صفوی، مجید فراهانی از جمله هنرمندانی بودند که در این فیلم سینمایی به عنوان بازیگر حضور داشتند.
اما همان طور که گفته شد، فارغ از مباحث متعددی که می توان درباره بخش های مختلف فنی و هنری این فیلم سینمایی متعلق به دهه هفتاد نوشت و روایت کرد، این موسیقی متن و تیتراژ فیلم به آهنگسازی سعید شهرام بود که توانست به عنوان یکی از مهم ترین مولفه های معرفی این فیلم در فهرست بلندبالای آثار سینمای ایران ثبت شود.
فرآیندی خاطره‌ساز که وقتی بیننده در تیتراژ ابتدایی با صحنه‌های قبل از آزادی پورعرب از زندان مواجه می شود و بعد از مدتی سکوت، موسیقی به این میزانسن اضافه می شود، حال و هوای متفاوتی را برایش رقم می زند.
در این منظر فارغ از جنبه های متفاوت و نوستالژیکی که پردازش موسیقی به مخاطب ارائه می دهد، تلاش آهنگساز برای نمایش عناصری چون تضاد و دوگانگی، ایجاد فضای عاطفی، تقویت حس تنهایی انسان در جامعه مدرن امروزی از جمله مولفه هایی است که در درون ملودی این فیلم سینمایی شنیده می شود.
در واقع سعید شهرام با درک عمیقی از این فضا، توانست موسیقی‌ای خلق کند که نه تنها همراه فیلم باشد، بلکه خود به یک «شخصیت» مستقل و ماندگار تبدیل شود.
این در حالی است که تیتراژ آغازین فیلم، یکی از ماندگارترین تیتراژهای تاریخ سینمای ایران است که با ارائه مشخصاتی درست از تکنیک و احساس به عبارتی اندوه شیرینی را در یک اثر تقریبا پلیسی به مخاطب ارائه می دهد.
بر این اساس می توان چنین برداشت کرد که موسیقی سعید شهرام برای فیلم «دو روی سکه» یک مکمل کم نقص در همراهی با کلیت داستان است که حتی در مقاطعی فراتر از یک همراه ساده ایفای نقش کرده است.
کما اینکه بسیاری از مخاطبان، فیلم را با موسیقی‌اش به خاطر می‌آورند و می توان مدعی شد این موسیقی حتی به صورت مستقل نیز قابل شنیدن و لذت بردن است.
این موسیقی توانسته مولفه «انتقال احساس بدون گفتار» را به درستی انتقال دهد.
در نهایت، می‌توان گفت سعید شهرام با درک درست از فضای فیلم و استفاده از ملودی‌هایی ساده اما عمیق، اثری خلق کرده که مانند خود فیلم «دو روی سکه»، روی دیگری نیز دارد؛ رویی که متعلق به خاطرات جمعی چند نسل از ایرانیان است و هر بار شنیدنش، موجی از حس نوستالژی و تأثر زیبا را به همراه می‌آورد.
سعید شهرام از جمله هنرمندانی است که تحصیلات آکادمیک در حوزه موسیقی دارد.
وی چندی پیش در گفتگویی با خبرنگار مهر درباره آهنگسازی در سینما توضیح داد: هرچه یک آهنگساز، فیلم را بیشتر بشناسد و راجع به مراحل گوناگون تولید فیلم آگاهی داشته باشد، نتایج بهتری از کار خود خواهد گرفت.
از طرفی تولید یک فیلم کاری است گروهی و نمی توان عوامل مختلف را منفک از یکدیگر در نظر گرفت حتی کار یک تدوین گر و فیلمبردار، قطعا بر احساس یک آهنگساز تاثیر می گذارد.
وی که طی سال های فعالیت خود در عرصه موسیقی فیلم برای آثاری چون «تک درختها» به کارگردانی سعید ابراهیمی فر، «مخمصه» به کارگردانی محمدعلی سجادی، «جعبه موسیقی» به کارگردانی فرزاد موتمن، «ارتفاع ۴۵/۶» به کارگردانی سیامک شایقی و «بالاتر از آسمان» به کارگردانی فریدون حسن پور آهنگسازی کرده طی این گفتگو بود که درباره مراحل ساخت موسیقی فیلم‌هایی که به عنوان آهنگساز در آنها حضور داشته، گفت: از ابتدا، پس از خواندن فیلمنامه، خود را در جریان تولید فیلم قرار می‌دهم و به‌طور متناوب در صحنه های فیلمبرداری حاضر می شوم.
همین امر به درک بهتر و بیشتر فضای فیلم، کمک فراوانی می کند.
در ضمن به‌طور مستقیم با عوامل اصلی فیلم و فضای کاری آنها ارتباط برقرار می کنم.
حتی سعی می کنم در مراحل مونتاژ و صداگذاری هم حضور داشته باشم.
البته زمانی هم پیش می آید که فیلم در مراحل نهایی تولید، یعنی مونتاژ به من پیشنهاد می شود.
در چنین شرایطی به هر آنچه که از فیلم می‌بینم محدود می‌شوم و برای همین سعی می‌کنم از پتانسیل های دیگری برای ساختن موسیقی استفاده کنم.
به هر حال آنچه در موسیقی متن و تیتراژ فیلم سینمایی «دو روی سکه» به آهنگسازی سعید شهرام می‌توان به آن اشاره کرد، تلاش، توجه و تمرکز آهنگساز برای ارائه جلوه ای از موسیقی در فیلم آن هم با امکانات ناچیز آن دوران است؛ موسیقی که دربرگیرنده انتقال حس تعقیب و گریز در کنار عناصر احساسی است و فضای ملودی ها را با تنوع به مخاطب و شنونده ارائه می دهد.
فرآیندی حساس که اگر آهنگساز در هرکدام از مولفه ها زیاده‌روی کند، بی شک نباید منتظر پروژه‌ای شنیدنی و ماندگار بود.
کما اینکه بسیاری از محصولات سال‌های اخیر سینمای ایران در حوزه موسیقی فیلم با چنین آفتی روبه‌رو بوده است.