جرج جرداق می گفت «نهج البلاغه» سخن روز خواهد ماند/آنچه دیگران نگفتند

به گزارش خبرنگار مهر، امروز پنجم نوامبر سالروزدرگذشت مردی است که برای ایرانیان نام او با امیرالمومنین علی علیه السلام گره خورده است چرا که مشهورترین اثر پژوهشی او بر مبنای ندای عدالت انسانی حضرت امیر (ع) نگاشته شده است؛ جرج جرداق.
جرج سمعان جرداق، ادیب و متفکر مسیحی لبنانی، با تألیف مجموعه چندجلدی «الامام علی صوت العدالة الانسانیة» (امام علی، صدای عدالت انسانی)، خدمتی فرهنگی و علمی بنیادین و بی‌بدیل به اندیشه اسلامی و سیره امام علی (ع) ارائه کرد.
برخلاف رویکرد سنتی بسیاری از علمای شیعه و سنی که عمدتاً بر جمع‌آوری احادیث فضائل، دلایل فقهی-کلامی، یا نقل‌های تاریخی متمرکز بودند، جرداق با یک نگاه کاشفانه، پژوهشگرانه و جهانی به نهج‌البلاغه و سیره علوی نگریست.
او نه به عنوان یک مورخ یا فقیه، بلکه به عنوان یک «کاشف» وارد عمل شد؛ کسی که کوشید تا امام علی (ع) را «آنطور که هست» بشناساند و اندیشه‌های او را برای نسل جوان معاصر عرب و مسلمانان جهان عرضه کند.
نهج‌البلاغه در نگاه جرداق: کلامی استثنایی و میراثی انسانی
جرداق توانست با بینشی عمیق، به عمق کلام استثنایی و بیان معجزآسای نهج‌البلاغه دست یابد و آن را یکی از اسرار «خلود» و جاودانگی این کتاب بشناسد.
او به صراحت بیان می‌کند که علاوه بر عمق اصالت و عمومیت محتوای نهج‌البلاغه، اعجاز سخن امام در آن، برای خدمت به خلق – همه خلق – به کار گرفته شده است و هرگز برای سود شخصی، انگیزه مادی یا ستایش حاکمان استفاده نشده است.
جرداق با تحلیل محتوای نهج‌البلاغه نشان می‌دهد که این کتاب چگونه در زمان خود و برای ابد، محورهای حیاتی و جاودانه بشری را مورد بحث قرار داده است: موضوعاتی چون آزادی و بردگی، ثروت و فقر، عدل و ظلم، علم و جهل، جنگ و صلح و لزوم پیکار ابدی در راه زندگی بهتر و جامعه‌ای برتر برای انسانی شریف‌تر.
او تأکید می‌کند که در نهج‌البلاغه، هرگز سخن از اهمیت «نیرومندان و ستمگران حاکم» به میان نیامده، بلکه از نبرد «بینوایان» و «ستمدیدگان» تمجید شده و از حقوق مشروع تهیدستان دفاع شده است.
بدین ترتیب، جرداق نهج‌البلاغه را یک «کتاب روز و جاودانه انسانی» می‌خواند، چرا که مدار بحث آن، «احترام به حقوق انسان و زندگی آزاد انسان» است و این بحث تا بشر هست، همواره «سخن روز» خواهد ماند.
او نهج‌البلاغه را یک میراث فرهنگی انسانی بی‌نظیر می‌داند که انسانیت همواره برای گشایش عقده‌ها و ابهام‌های زندگی می‌تواند از آن بهره‌مند گردد.
وجوه مغفول سیره علوی و رویکرد کاشفانه جرداق
مهم‌ترین خدمت جرداق، تمرکز بر وجوه مغفولی از سیره علوی بود که امام علی (ع) را از حصار محدودیت‌های تاریخی و مذهبی خارج و او را به یک الگوی جهانی تبدیل می‌کرد.
جرداق توانست با بینش خود، مفاهیم و اندیشه‌های نوینی را از کلام علی (ع) استخراج کند که حتی بر ذهن بسیاری از پیشینیان مسلمان خطور نکرده بود، و از همین رو، او خود را نه یک «مؤلف» بلکه یک «کاشف» می‌داند.
او شخصیت امام علی (ع) را از جنبه‌های گوناگون مورد بررسی قرار داد و با قیاس و مقایسه اندیشه‌های امام با نظریات متفکرین گذشته و حال، یک پژوهشگر بی‌طرفانه را به نمایش گذاشت.
این رویکرد علی (ع) را نه صرفاً یک شخصیت مذهبی یا قومی، بلکه یک «انسان مافوق بشری» و «پرچمدار کاروان بشریت پیشرو» معرفی کرد.
جرج جرداق بر بُعد عدالت انسانی و همه‌شمول تأکید کرد، تا جایی که عنوان کتابش را «صدای عدالت انسانی» قرار داد.
او به صراحت تأکید کرد که علی (ع) و نهج‌البلاغه راه نو نشان دادن به بشریت را در خود دارند، امری که حتی در کشورهای عربی و اسلامی نیز مغفول مانده است.
جرداق با دوری از تعصبات عقیدتی، امام علی (ع) را از لابلای همه افکار و نگرش‌ها روشن و آشکار ساخت و صرفاً به جمع‌آوری اقوال یا تکیه بر دلایل نقلی رایج بسنده نکرد.
بدین ترتیب، جرداق با معرفی شخصیت علی (ع) و عمق کلام نهج‌البلاغه، در واقع ارزش‌های جدید انسانی را به مخاطبان، به‌ویژه نسل جوان، شناساند و علی (ع) را به عنوان «یک انسان کاملی که هرگز نمی‌میرد» در سپهر اندیشه جهانی احیا کرد.
درباره صدای عدالت انسانی
مجموعه «الامام علی صوت العدالة الانسانیة»، اثر ماندگار جرج سمعان جرداق، نویسنده و اندیشمند مسیحی لبنانی، نه صرفاً یک بیوگرافی یا تاریخ‌نگاری، بلکه تحلیلی عمیق و جهانی از شخصیت و اندیشه امام علی (ع) است که در پنج مجلد اصلی تدوین شده است.
جرداق در این اثر، با کنار گذاشتن تعصبات و دیدگاه‌های فرقه‌ای، به طور مستقیم به نهج‌البلاغه و سیره علوی رجوع کرده و امام را به عنوان یک «کاشف» ارزش‌های والای انسانی و «صدای عدالت انسانی» به جهانیان معرفی می‌کند.
این کتاب که در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ میلادی در بیروت منتشر شد، همچون یک حادثه بزرگ در جهان اندیشه اسلامی و حتی غیرمسلمان تلقی گشت.
ساختار کتاب بر اساس پنج جلد با عناوین مشخص شکل گرفته است که هر یک، بُعدی از شخصیت امام را با اندیشه‌های جهانی مقایسه و تحلیل می‌کند:
۱.
علی و حقوق بشر (علی و حقوق الإنسان):
جرداق در این جلد، به مرور زندگی امام علی (ع)، ویژگی‌های اخلاقی و علمی ایشان می‌پردازد و مهم‌تر از آن، نقش و جایگاه امام را در ارائه یک جامعه مطلوب و خالی از طبقات اجتماعی بررسی می‌کند.
فصل برجسته این جلد، تحلیل عهدنامه مالک اشتر است که جرداق آن را یک منشور بی‌نظیر برای زمامداری عادلانه و دفاع از حقوق مردم، خصوصاً تهیدستان و ستمدیدگان، می‌داند.
در واقع، این بخش مبانی عدالت اجتماعی و اقتصادی امام را نمایان می‌سازد.
۲.
علی و انقلاب فرانسه (بین علی و الثّورة الفرنسیة):
جرداق در این بخش، به مقایسه‌ای جسورانه و نوآورانه میان مبانی فکری امام علی (ع) و اصول بنیادین انقلاب کبیر فرانسه (آزادی، برابری، برادری) می‌پردازد.
او استدلال می‌کند که بسیاری از اصول انسانی و دموکراتیکی که متجددین غربی، از جمله متفکرانی چون روسو و مونتسکیو، قرن‌ها بعد مطرح کردند، پیش از آن در آموزه‌ها و سخنان امام علی (ع) در نهج‌البلاغه و سیره عملی ایشان وجود داشته است.
این جلد بر برتری دید جهان‌شمول امام در زمینۀ حقوق و آزادی‌های مشروع تأکید می‌کند.
۳.
علی و سقراط (علی و سقراط):
در این مجلد، جرداق به مقایسه دو چهره بزرگ تاریخ فلسفه و حکمت، یعنی امام علی (ع) و سقراط می‌پردازد.
او هدف نهایی هر دو را سعادت فرد و جامعه از طریق فضیلت و حکمت معرفی می‌کند.
این مقایسه بر بُعد فکری، فلسفی، و اخلاقی امام علی (ع) تمرکز دارد و نشان می‌دهد که چگونه امام به عنوان یک فیلسوف متفکر، اصول سعادت و فضیلت را نه تنها در نظریه، بلکه در عمل پیاده کرده است.
۴.
علی و دوران زندگانی‌اش (علی و عصرة):
این بخش بیشتر ماهیتی تاریخی-اجتماعی دارد.
جرداق در این مجلد به بررسی تحولات دوران زندگی امام می‌پردازد.
او با نگاهی تحلیلی، دو تیره اموی و هاشمی را بررسی کرده و وقایع دوران عثمان تا خلافت و شهادت امام را روایت می‌کند.
نکته مهم در این جلد، تحلیل جرداق از وقایع تاریخی است که امام را به عنوان فردی عدالت‌محور و مصلح معرفی می‌کند که برای تحقق حق و مبارزه با فساد، از هیچ تلاش و مجاهدتی فروگذار نکرد.
۵.
علی و قومیت عربی (علی و القومیة العربیة):
جلد آخر بر نقش امام علی (ع) در بیداری و رشد فرهنگی و فکری قومیت عربی تمرکز دارد.
جرداق روحیه انقلابی‌گری و تلاش برای اصلاح را مهم‌ترین مسئله‌ای می‌داند که امام علی (ع) به ملیت عربی آموخته است.
او در این جلد همچنین به دیدگاه‌های ابوالعلا معری و جبران خلیل جبران پرداخته و در نهایت دیدگاه‌های منصفانه و غیرمنصفانه مستشرقان درباره امام علی (ع) را نقد و بررسی می‌کند.
این بخش، به طور ضمنی، خدمات و عظمتی را که امام به هویت و اندیشه عربی بخشیده، تبیین می‌کند.
به طور کلی، مجموعه «الامام علی صوت العدالة الانسانیة»، با رویکرد مقایسه‌ای و انسان‌مدار خود، امام علی (ع) را از یک شخصیت تاریخی-مذهبی صرف، به یک الگوی جهانی برای عدالت و آزادی تبدیل کرده و بر وجوه مغفول مانده از عظمت فکری و انسانی ایشان تأکید می‌ورزد.