تلفیق ۲ روایت از دل واقعه تسخیر سفارت آمریکا؛ «پروانگی» شعار نمی‌دهد

سعید خجسته‌فر کارگردان مستند «پروانگی» در گفتگو با خبرنگار مهر به مناسبت ۱۳ آبان درباره چگونگی شکل‌گیری ایده این مستند بیان کرد: ایده ساخت مستند «پروانگی» به یکی دو سال قبل از تولید آن بازمی‌گردد؛ زمانی که برای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مشغول انجام پژوهشی درباره وضعیت سینما در استان سمنان بودم.
در جریان این پژوهش با جمعی از اهالی فرهنگ و هنر آشنا شدم که یکی از آنها آقای سعید رجبی فروتن بود.
در گفتگوهایی که داشتیم، اشاره کردند که منابع تصویری و فیلم‌های آنالوگ ۸ میلی‌متری از دوران تسخیر لانه جاسوسی وجود دارد و پیشنهاد دادند آنها را پایش کنم.
وی افزود: این مجموعه شامل تصاویری آماتور از سال تسخیر لانه جاسوسی بود که موضوع آن به گروهی از دانش‌آموزان یکی از هنرستان‌های گرمسار مربوط می‌شد.
آنها تصمیم می‌گیرند در حمایت از دانشجویان پیرو خط امام، به‌صورت پیاده از گرمسار تا تهران حرکت کنند تا با حضور در مقابل سفارت آمریکا حمایت خود را از آن حرکت انقلابی اعلام کنند.
این تصاویر توسط یکی از معلمان هنرستان ضبط شده بود و سال‌ها در گوشه‌ای مانده بود تا اینکه نسخه دیجیتال آن تهیه شد.
همین تصاویر، پایه شکل‌گیری مستند «پروانگی» شد.
فیلم‌های مذکور صامت بودند و حدود ۱۰ تا ۱۵ دقیقه زمان داشتند.
آنها فرایند سفر پیاده را از مبدأ تا حضور در تجمعات مردمی نشان می‌دادند و همین تصاویر جرقه اولیه ساخت مستند را در ذهن من ایجاد کرد.
این مستندساز با اشاره به روند شکل‌گیری ایده اصلی مستند بیان کرد: مدتی بعد، فرصتی برای ساخت مستندی درباره زندگی شهید مهدی رجب‌بیگی از دانشجویان پیرو خط امام، پیش آمد.
او در جریان اشغال سفارت آمریکا در بخش روابط عمومی یا سخنگوی دانشجویان فعالیت می‌کرد.
قرار شد مستندی پرتره و چندوجهی ساخته شود که فقط به نقش او در اشغال سفارت نپردازد.
تطابق اتفاقی ۲ روایت
خجسته‌فر درباره روند پژوهش و تحقیق این مستند توضیح داد: در میان اسناد و مدارک فراوانی که با همکاری خانواده شهید رجب‌بیگی در اختیارم قرار گرفت، به خط روایتی برخورد کردم که به‌صورت اتفاقی به نقطه تلاقی ۲ روایت می‌رسید؛ یکی روایت شهید رجب‌بیگی که در آن زمان با شور و حرارت در تجمعات مقابل سفارت سخنرانی می‌کرد و دیگری روایت همان دانش‌آموزان گرمساری.
در آن مراسم روز عاشورا، این ۲ گروه متوجه می‌شوند که هم‌استانی و هم‌ولایتی هستند.
همین اتفاق باعث شد ۲ روایت موازی در مستند شکل بگیرد؛ یکی روایت زندگی شهید رجب‌بیگی و دیگری روایت حرکت دانش‌آموزان از گرمسار تا تهران که در نقطه‌ای مشترک، یعنی تجمع مردمی مقابل سفارت آمریکا، به هم می‌رسند.
وی افزود: در مستندسازی، اگرچه تحلیل، پژوهش و برنامه‌ریزی اهمیت زیادی دارد اما گاهی یک اتفاق یا شانس مثبت نیز مسیر کار را شکل می‌دهد.
به‌نظر من دسترسی به آن فیلم‌ها و پیشنهاد استفاده از آنها، حاصل یک اتفاق ویژه بود که باعث شد این فیلم شکل بگیرد.
از پژوهش تا بازسازی
خجسته‌فر با اشاره به روند تحقیق گفت: در فرایند تحقیق، از منابع مکتوب و کتابخانه‌ای استفاده شد.
بخش مهمی از کار، مصاحبه با افراد نزدیک به شهید، به‌ویژه برادر ایشان و مادر بزرگوارشان بود که چندین جلسه با آنها گفتگو کردیم.
برای ساخت یک مستند پرتره، ابتدا باید رابطه‌ای صمیمی و دوستانه با خانواده برقرار شود.
خوشبختانه این ارتباط شکل گرفت و مادر شهید با مهربانی و ایمان مثال‌زدنی از کار استقبال کرد.
وی ادامه داد: علاوه بر منابع مکتوب، جستجوی گسترده‌ای در پلتفرم‌ها و آرشیوهای مختلف برای یافتن صوت، عکس و اسناد انجام شد و بخشی از منابع از طریق سازمان صدا و سیما تأمین شد.
خانواده شهید نیز پیشنهاد کردند خواهرزاده شهید که بیشترین شباهت ظاهری را دارد، در نقش او بازی کند.
او هم در ایفای نقش و هم در تأمین اسناد همکاری مؤثری داشت.
چالش‌های تولید
کارگردان مستند «پروانگی» درباره چالش‌های ساخت این اثر بیان کرد: بخش بعدی کار مربوط به فیلم «سفر پیاده دانش‌آموزان گرمساری» بود.
برای تکمیل روایت، به گرمسار رفتم و تلاش کردم همه شرکت‌کنندگان در آن حرکت را شناسایی کنم.
متأسفانه برخی از آنها شهید شده یا در قید حیات نبودند و بعضی دیگر تمایلی به مصاحبه نداشتند.
در این میان، یکی از معلمان که در جریان‌های سیاسی آن زمان از آموزش و پرورش کنار گذاشته شده بود، پس از سال‌ها دوباره به کار بازگشت و با روحیه معلمی، همکاری صمیمانه‌ای با ما داشت.
او اطلاعات ارزشمندی ارائه داد و بخش مهمی از روایت سفر دانش‌آموزان را کامل کرد.
خجسته‌فر افزود: از آنجا که فیلمنامه از نوع بازسازی بود، تلاش کردیم صحنه‌های مربوط به کودکی شهید رجب‌بیگی را به ساده‌ترین شکل ممکن بازسازی کنیم، بدون تجملات و با امکانات موجود.
این کار مستلزم سفر به زادگاه ایشان در دامغان و هماهنگی‌های فراوان بود.
قبل از آغاز تولید، تحقیق مفصلی انجام شد و سپس فیلمنامه‌ای دقیق نوشته و موبه‌مو اجرا شد.
بنابراین، «پروانگی» جزو مستندهایی است که از ابتدا تا انتها بر اساس فیلمنامه ساخته شده است.
مخاطبان و نگاه پژوهشی
وی درباره مخاطبان مستند گفت: «پروانگی» برای همه نسل‌ها قابل تماشا و درک است؛ از مسئولان و فعالان فرهنگی گرفته تا جوانان امروز.
در این مستند نکاتی وجود دارد که هر مخاطبی می‌تواند برداشت خود را داشته باشد.
تصاویر آرشیوی نادر آن نیز برای نسل انقلاب یادآور خاطرات و حال‌وهوای آن دوران است.
بااین‌حال تلاش کردم روایت ساده و محاوره‌ای باشد تا جوانان راحت‌تر با آن ارتباط برقرار کنند و از شعارزدگی دور بماند.
خجسته‌فر با تأکید بر نگاه پژوهشی اثر افزود: زندگی شهید رجب‌بیگی برشی از تاریخ معاصر ایران است.
در ساخت این اثر سعی کردم از هرگونه سوگیری ذهنی پرهیز کنم تا مخاطب خود بتواند آزادانه برداشتش را داشته باشد.
قهرمانان دیروز، الگوهای امروز
وی درباره اهمیت پرداختن به شخصیت شهید رجب‌بیگی توضیح داد: بررسی زندگی افرادی مانند شهید رجب‌بیگی، روایت انسان‌هایی است که جان خود را در راه باورشان فدا کردند.
ایشان فردی چندوجهی بود؛ ادیب، شاعر، معلم، انقلابی، مهربان و مستقل.
بدون نگاه دگم، با روشن‌بینی و آزاداندیشی زیست و می‌تواند الگویی شایسته برای نسل امروز باشد.
اگر آثار و دست‌نوشته‌هایش بیشتر منتشر شود، ابعاد شخصیتی او بهتر شناخته خواهد شد.
ماندگاری اثر
خجسته‌فر در پایان گفت: این مستند بارها از شبکه‌های مختلف تلویزیون پخش شده و جزو آثاری است که عمر طولانی دارند؛ نه از سر هنر من، بلکه به‌دلیل محتوای اثر و شخصیت شهید رجب‌بیگی.
شاید به برکت وجود ایشان است که پس از گذشت ۱۳ یا ۱۴ سال همچنان درباره آن صحبت می‌کنیم.
من این مستند را برای دانشجویان و هنرجویانم نمایش داده‌ام و ارتباطی که نسل جدید با آن برقرار می‌کند، برایم بسیار ارزشمند است.
خوشبختانه خانواده شهید، به‌ویژه مادر ایشان، نیز از روند و نتیجه کار رضایت داشتند.
ماجرای تسخیر لانه جاسوسی آمریکا در ۱۳ آبان سال ۱۳۵۸ را می‌توان یکی از برجسته‌ترین رویدادهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران دانست؛ واقعه‌ای که به دست جمعی از دانشجویان انقلابی رقم خورد و چنان تأثیری بر روند انقلاب گذاشت که امام خمینی (ره) از آن با عنوان «انقلاب دوم» یاد کردند.
مستند «پروانگی» به کارگردانی سعید خجسته‌فر، بازسازی زندگی و مبارزات شهید مهدی رجب‌بیگی از دانشجویان پیرو خط امام و از چهره‌های اثرگذار در جریان تسخیر لانه جاسوسی است.
این اثر ضمن روایت مسیر زندگی و شهادت این شهید، به نمایش حرکت خودجوش مردم شهر گرمسار در حمایت از تسخیر سفارت آمریکا نیز می‌پردازد.