فعالیت‌های «جایکا» در عمان: توسعه یا نفوذ راهبردی ژاپن؟

خبرگزاری مهر، گروه بین‌الملل: آژانس همکاری بین‌المللی ژاپن (جایکا)، به عنوان بازوی اصلی کمک‌های توسعه‌ای ژاپن، از دهه ۱۹۷۰ همکاری با عمان را آغاز کرده و تا سال ۲۰۲۳ حدود ۱.۲ میلیارد دلار کمک رسمی توسعه (ODA) به این کشور اختصاص داده است.
این سرمایه‌گذاری‌ها ظاهراً بر بخش‌های کلیدی مانند کشاورزی، مدیریت آب و انرژی تمرکز دارند، اما منتقدان آن را بخشی از استراتژی ژئوپلیتیک ژاپن برای نفوذ در خلیج فارس و رقابت با قدرت‌هایی مانند چین می‌دانند.
زمینه تاریخی و اهداف ظاهری جایکا در عمان
همکاری ژاپن و عمان از سال ۱۹۷۲، با تمرکز بر انرژی، آغاز شد، زمانی که عمان به عنوان صادرکننده کلیدی نفت برای ژاپن ظاهر شد.
جایکا از سال ۱۹۸۰ وارد عرصه توسعه شد و با تأسیس دفتر نمایندگی در مسقط در ۱۹۹۰، کمک‌ها را به وام‌های ODA، کمک‌های فنی و بلاعوض گسترش داد.
طبق گزارش‌های رسمی وزارت خارجه ژاپن، مجموع ODA به عمان تا ۲۰۲۳ حدود ۱.۲ میلیارد دلار بوده و با پروژه‌های جدید در ۲۰۲۴-۲۰۲۵، این رقم به حدود ۱.۳ میلیارد دلار رسیده است.
این کمک‌ها، که اغلب با سازمان ملل و بانک جهانی هماهنگ است، بر بخش‌های آب، کشاورزی و انرژی تمرکز دارد و ظاهراً با اهداف توسعه پایدار (SDGs) همخوانی دارد.
با این حال، ساختار کمک‌های جایکا، که زیر نظر وزارت خارجه ژاپن عمل می‌کند، تضادهایی ایجاد کرده است.
برخلاف آژانس‌هایی مانند USAID، جایکا اولویت را به «کیفیت زیرساخت» می‌دهد، که منتقدان آن را ابزاری برای صادرات فناوری ژاپنی می‌دانند.
در عمان، که حدود ۷۰% GDP آن در ۲۰۲۵ به نفت وابسته است و با کمبود آب روبروست، جایکا از پروژه‌های فنی برای نفوذ استفاده می‌کند، اما این فعالیت‌ها اغلب کوتاه‌مدت هستند و توسعه بومی را نادیده می‌گیرند.
پروژه‌های کلیدی جایکا در عمان
جایکا پروژه‌های متعددی در عمان اجرا کرده که بر چالش‌های محلی تمرکز دارند، اما با فناوری ژاپنی ادغام شده‌اند.
برجسته‌ترین آن‌ها عبارتند از:
پروژه توسعه کشاورزی در النجد (Al Najd Agricultural Development Project): در سپتامبر ۲۰۲۵، جایکا و عمان توافق‌نامه‌ای برای توسعه منطقه النجد در ظفار امضا کردند، شامل ساخت مخازن آب، بهبود آبیاری و کشت محصولات مقاوم به خشکی بر روی ۵۴,۰۰۰ هکتار زمین بود.
این پروژه، که بخشی از ODA است، هدف کاهش وابستگی عمان به واردات غذا را دارد و بیش از ۱۰,۰۰۰ کشاورز محلی را در بر می گیرد.
جایکا فناوری‌های آبیاری قطره‌ای ژاپنی را معرفی کرده، که بهره‌وری را افزایش می‌دهد.
پروژه مدیریت منابع آب (Water Resources Management Project): از سال ۲۰۲۰، جایکا با وزارت کشاورزی، شیلات و منابع آب عمان همکاری کرده و سیستم‌های تصفیه و توزیع آب را در مسقط و صلاله ارتقا داده است.
این پروژه، با بودجه وام ODA، شامل مطالعات GIS برای مدیریت خشکسالی است و تا سال ۲۰۲۵، دسترسی به آب آشامیدنی را برای تعداد زیادی از ساکنین بهبود بخشیده است.
کمک‌های فنی شامل آموزش متخصصان عمانی در ژاپن بوده، که بر فناوری‌های نوین تمرکز دارد.
پروژه همکاری انرژی و پایداری (Energy Cooperation and Sustainability Project): از سال ۲۰۲۲، جایکا با شرکت‌های ژاپنی مانند Mitsubishi همکاری کرده و پروژه‌هایی برای بهینه‌سازی مصرف انرژی در بخش نفت و گاز عمان اجرا کرده، شامل نصب توربین‌های کارآمد و کاهش انتشار کربن، با بودجه حدود ۱۰۰ میلیون دلار، این پروژه ظرفیت تولید انرژی تجدیدپذیر را افزایش داده و بخشی از تعهد عمان به اهداف معاهده پاریس است.
علاوه بر این، جایکا در برنامه‌های ظرفیت‌سازی مانند سمینارهای مدیریت بلایا (پس از سیل‌های ۲۰۲۰) و توسعه بخش خصوصی مشارکت داشته، که بیش از ۱,۰۰۰ متخصص عمانی را آموزش داده است.
دلایل اصلی و پشت‌پرده سرمایه‌گذاری‌های جایکا در عمان
سرمایه‌گذاری‌های جایکا در عمان، فراتر از کمک‌های ظاهری، ریشه در منافع ژئوپلیتیک و اقتصادی ژاپن دارد.
ژاپن، که ۹۰ درصد نفت خود را از خلیج فارس وارد می‌کند، عمان را به دلیل تنگه هرمز و ذخایر نفتی فراوان به عنوان یک شریک استراتژیک می‌بیند.
پروژه‌های کشاورزی و آب، در ظاهر برای امنیت غذایی عمان اما در واقع وابستگی به فناوری ژاپنی ایجاد می‌کنند و بازارهایی برای شرکت‌هایی مانند Mitsubishi ایجاد می‌کنند، که صادرات را افزایش داده است.
پشت‌پرده، این کمک‌ها بخشی از رقابت با چین است، که با ابتکار "کمربند و جاده" نفوذ خود را در عمان گسترش داده است (مانند پروژه‌های بندری در دقم).
جایکا با وام‌های کم‌بهره ODA، عمان را به سمت ژاپن سوق می‌دهد از منظر ژئوپلیتیک، عمان نقش کلیدی در امنیت ژاپن ایفا می‌کند؛ کمک‌های جایکا به مدیریت آب و انرژی، ثبات منطقه را تضمین می‌کند و زنجیره‌های تأمین ژاپن را از اختلال حفظ می‌نماید.
علاوه بر این، پروژه‌ها فرصت‌های تجاری برای شرکت‌های ژاپنی ایجاد می‌کنند: قراردادهای Mitsubishi در انرژی، آموزش نیروی کار و فروش فناوری، که زنجیره تأمین جهانی ژاپن را در خلیج فارس تثبیت می‌کند.
منتقدان هشدار می‌دهند که این رویکرد، دیپلماسی اقتصادی ژاپن را به «نفوذ نرم» تبدیل کرده، جایی که توسعه به ابزاری برای سلطه ژئوپلیتیک بدل می‌شود و استقلال عمان را تهدید می‌کند.
درنهایت باید گفت فعالیت‌های جایکا در عمان، با پروژه‌هایی مانند توسعه النجد و مدیریت آب، ظاهراً به پایداری این کشور کمک می‌کند، اما در حقیقت منافع ژاپن در انرژی، تجارت و ژئوپلیتیک را تأمین می‌نماید.
این کمک‌ها، که تا ۲۰۲۸ ادامه خواهند یافت، وابستگی عمان به فناوری ژاپنی را افزایش می‌دهند و رقابت با چین را تشدید می‌کنند.
برای عمان، لازم است تعادل بین منافع کوتاه‌مدت و استقلال بلندمدت برقرار شود.
جایکا، به عنوان نمادی از دیپلماسی ژاپن، نشان می‌دهد که کمک‌های توسعه‌ای اغلب پوششی برای استراتژی‌های جهانی است و کشورها باید با هوشیاری به آن نزدیک شوند.