مسجد یک نهاد اجتماعی است و باید امتداد حکمرانی اسلام در سطح محلی باشد
حجت‌الاسلام غلامی گفت: مسجد صرفا محل نماز نیست؛یک نهاد اجتماعی است و باید امتداد حکمرانی اسلام در سطح محلی باشد، بر همین اساس،به این نتیجه رسیدیم که نیازمند نگاهی جامعه‌پردازانه به مسجدیم.
به گزارش خبرنگار مهر، مسجد به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین نهادهای دینی و اجتماعی، همواره جایگاهی ویژه در فرهنگ اسلامی داشته است.
با این حال، ارائه یک الگوی جامع و هماهنگ برای کارکردهای متعدد مسجد که بتواند هم تربیتی، هم اجتماعی و هم مناسکی باشد، همواره دغدغه‌ای مهم بوده است.
نمایشگاه مسجد جامعه‌پرداز با هدف تبیین و معرفی این الگوی فراگیر و عمیق از مسجد، توانسته است زمینه‌ای مؤثر برای ارتقای دانش و گفتمان نخبگانی در این حوزه ایجاد کند.
در گفتگویی با حجت‌الاسلام رضا غلامی، قائم مقام بنیاد هدایت درباره این نمایشگاه و مسیر توسعه آن صحبت به میان آمد.
با هم آنها را مرور می‌کنیم.
*ایده اولیه برگزاری نمایشگاه مسجد جامعه‌پرداز چگونه و از کجا شکل گرفت؟
نگرش‌های متفاوتی نسبت به مسجد وجود داشت.
بعضی مسجد را صرفاً محل تربیت می‌دانستند، برخی نگاه مناسکی داشتند و عده‌ای هم بر کارکردهای اجتماعی مسجد تأکید می‌کردند.
این تفاوت دیدگاه‌ها نشان می‌داد که ما الگوی جامع و فراگیری درباره مسجد نداریم که همه ابعاد آن را دربر بگیرد.
*یعنی نبود یک الگوی منسجم شما را به طراحی این نمایشگاه سوق داد؟
دقیقاً.
ما نیاز به یک مدل جامع داشتیم که از ریشه‌های توحیدی مسجد شروع کند و نسبتش را با مفاهیمی مثل دین و دنیا، خلق و خالق، ولایت و امت روشن کند.
مسجد در نگاه ما صرفاً یک مکان نیست، بلکه بستری برای پیوند این دوگانه‌هاست.
باید الگویی می‌داشتیم که این نگاه را منعکس کند.
*در حوزه تولید محتوا درباره مسجد هم خلأ وجود داشت؟
بله، متأسفانه در حوزه مبانی و کارکردهای مسجد، تولید علمی و محتوایی کافی صورت نگرفته است.
همین خلأ ما را به سمت طراحی و تدوین یک الگو سوق داد.
مسجد باید ادامه‌دهنده روح ولایت باشد؛ همان‌طور که کعبه مظهر توحید است، مسجد هم باید مظهر ولایت باشد.
بر همین اساس، ما نقطه آغاز این الگو را از غدیر گرفتیم و مسجد جامعه‌پرداز را به‌عنوان امتداد پیام غدیر معرفی کردیم.
*اولین بار این الگو را کجا ارائه کردید؟
نخستین‌بار در نشستی به نام «کوثر هدایت» که در مشهد برگزار شد و جمعی از مدیران کل استانی و مدیران فرهنگی حضور داشتند.
آنجا نسخه اولیه الگو را ارائه کردیم و با استقبال خوبی هم مواجه شدیم.
همان جلسه انگیزه‌ای شد برای اینکه مسیر را جدی‌تر ادامه دهیم.
سال بعد تصمیم گرفتیم که در نمایشگاه بین‌المللی قرآن، مسجد جامعه‌پرداز را به‌صورت میدانی عرضه کنیم تا نخبگان، فعالان و مسئولان حوزه مسجد با آن آشنا شوند.
بازخوردهای آن نمایشگاه بسیار راه‌گشا بود و به ما کمک کرد الگو را دقیق‌تر و کامل‌تر کنیم.
*در نهایت چطور به جمکران رسیدید و اصلاً چرا این مسجد را به‌عنوان محل دائمی نمایشگاه انتخاب کردید؟
از آنجایی که نمایشگاه مرتبط با مسجد است، منطقی بود که در دل خود یک مسجد برگزار شود.
بعد از بررسی‌های میدانی و مشورت‌های متعدد، به این نتیجه رسیدیم که مسجد مقدس جمکران بهترین گزینه است.
این مسجد نه‌تنها مادر همه مساجد است، بلکه روح حاکم بر آن، روح امامت و ولایت است؛ دقیقاً همان چیزی که ما در الگوی مسجد جامعه‌پرداز به‌دنبال آن هستیم.
*موقعیت جغرافیایی و جایگاه فرهنگی جمکران هم در انتخاب مؤثر بود؟
قطعاً.
نزدیکی این مسجد به حوزه علمیه، دسترسی جامعه علما، و ارتباط عاطفی و معنوی مردم سراسر کشور با این مکان مقدس، فرصت بی‌نظیری فراهم می‌کند.
هدف ما این است که نمایشگاه، یک قرارگاه دائمی برای تبادل نظر، نقد، تکمیل و توسعه گفتمان مسجد باشد؛ جایی برای حضور نخبگان و صاحب‌نظران تا الگوی مسجد جامعه‌پرداز را به بلوغ برسانیم و مسیر راهبری مسجد در نظام حکمرانی را دقیق‌تر طراحی کنیم.
*چه ضرورتی احساس شد که این ایده بصورت نمایشگاه و با عنوان «جامعه‌پرداز» برگزار شود؟
همانگونه که عرض کردم، ما امروز با انواع و اقسام الگوهای مسجد در سطح کشور مواجه هستیم.
هر کسی از زاویه‌ای به مسجد نگاه می‌کند؛ یکی صرفاً از منظر عبادی، دیگری از نگاه فرهنگی یا تربیتی، و برخی هم بیشتر به کارکردهای خدماتی یا اجتماعی توجه دارند.
اما آنچه جای خالی‌اش به‌شدت حس می‌شد، یک نگاه جامع و کل‌نگر به مسجد بود.
وقتی امام خمینی (رضوان‌الله تعالی علیه) می‌فرمایند «مسجد برای اداره امور است»، این یعنی مسجد صرفاً محل نماز نیست؛ یک نهاد اجتماعی است و باید امتداد حکمرانی اسلام در سطح محلی باشد.
بر همین اساس، ما به این نتیجه رسیدیم که نیازمند نگاهی جامعه‌پردازانه به مسجد هستیم، نه نگاهی محدود و مقطعی.
مسجد باید به یک پایگاه حکمرانی محلی در مقیاس خردمحلی تبدیل شود؛ یعنی جایی برای مدیریت نرم شبکه محلی، با تکیه بر مردم و اراده‌های مردمی.
تحقق این هدف نه با ساختارهای دولتی و از بالا به پایین، بلکه با قیام لله و مشارکت خود مردم ممکن است.
بر همین مبنا، عنوان «جامعه‌پرداز» را برای نمایشگاه انتخاب کردیم.
چون دقیقاً این مفهوم را منتقل می‌کند که مسجد قرار است محور جامعه‌سازی باشد، نه فقط یک مکان مناسکی.
این نگاه در مسجد مقدس جمکران هم تداوم یافته و امروز به‌عنوان یک الگوی زنده و جاری، در حال تجربه شدن است.
*نمایشگاه مسجد جامعه‌پرداز تاکنون چند دوره برگزار شده است؟
ما تاکنون دوره‌های آموزشی متنوعی ذیل نمایشگاه برگزار کرده‌ایم.
به‌طور خاص، دو دوره با عنوان «شهید آرمان ۱ و ۲» را داشتیم که در ایام اغتشاشات برگزار شدند.
در این دو دوره، حدود ۹۰۰ نفر از امامان محله شاخص کشور در سه نوبت مختلف به نمایشگاه آمدند، بازدید کردند، در کارگاه‌های تخصصی شرکت کردند و تجربیات میدانی خود را با ما در میان گذاشتند.
برای بانوان فعال مسجدی هم برنامه‌ریزی ویژه‌ای داشتیم.
نشست‌های تخصصی با عنوان «بانور» برگزار شد و بانوان پس از بازدید از نمایشگاه، در دوره‌های توانمندسازی شرکت کردند.
همکاری خوبی هم با بسیج داشتیم.
آنها از سراسر کشور، امامان جماعت و مسئولان پایگاه‌های مقاومت را انتخاب کردند و ما با مشارکت هم، دوره‌های آموزشی مرتبط با مسجد را برگزار کردیم.
علاوه بر این‌ها، با شهرداری و تعدادی از استان‌ها مثل خوزستان، اصفهان، کرمان و خراسان نیز دوره‌هایی را برای ائمه جماعات، کنشگران مسجدی و فعالان استانی برگزار کردیم.
در حوزه رسانه هم دوره‌هایی داشتیم که مخصوص فعالان این حوزه طراحی شده بود.
در واقع، نمایشگاه تنها به ارائه محتوا محدود نماند، بلکه به یک پایگاه جریان‌ساز برای آموزش و هم‌افزایی میان فعالان مسجدی در سطح ملی تبدیل شد.
*کدام شخصیت‌ها از نمایشگاه مسجد جامعه‌پرداز بازدید داشته‌اند و بازخوردها چگونه بوده است؟
ما بازدیدهای متعددی از نمایشگاه داشته‌ایم که در سطوح مختلف انجام شده است.
در سطح حاکمیتی، مسئولانی مثل وزیر محترم کشور در دولت شهید رئیسی، استانداران، فرمانداران، نمایندگان مجلس شورای اسلامی و همچنین مسئولان نهادهای مرتبط با مسجد مانند شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه، بسیج، سازمان اوقاف و کمیته امداد، از نمایشگاه بازدید کردند.
در سطح بعدی، ائمه جمعه و نمایندگان ولی‌فقیه در استان‌ها از نمایشگاه بازدید داشتند.
برخی از آنها از استان‌های مختلف آمدند و این برای ما بسیار ارزشمند بود.
اما اولویت اصلی ما در این نمایشگاه، شبکه ائمه جماعات مساجد و محلات بود.
روحانیون و طلابی که دغدغه مسجد دارند، از مخاطبان جدی ما بودند.
ما تلاش کردیم محتوای نمایشگاه برای آنها الهام‌بخش باشد و مسیر بازگشت به رسالت اصلی‌شان را که مسجد است، هموار کند؛ مسجد به‌عنوان پایگاه توحید و محل تحقق قیام لله.
علاوه بر این‌ها، پایگاه‌های مقاومت، فعالان فرهنگی مسجد، کنشگران محلی و گروه‌های مردمی نیز جزو مخاطبان ما بودند و در دوره‌های توانمندسازی شرکت کردند.
همکاری ما با مجموعه‌های مختلف همچنان ادامه دارد و این روند به‌صورت مستمر دنبال می‌شود.
*به نظر خود شما مهم‌ترین ویژگی‌های نمایشگاه جامعه‌پرداز چیست و چه تفاوتی با سایر نمایشگاه‌های مسجدی دارد؟
مهم‌ترین تفاوت این نمایشگاه با سایر نمایشگاه‌های مسجدی، نگاه جامع به مسجد و کارکردهای آن است.
بسیاری از نمایشگاه‌ها تنها بر یک جنبه خاص مسجد تمرکز دارند، مثلاً بعد مناسکی یا تربیتی، اما مسجد جامعه‌پرداز به عنوان یک مجموعه زنده و پویا دیده می‌شود که باید همه ابعاد اجتماعی، فرهنگی و دینی آن در نظر گرفته شود.
همچنین، این نمایشگاه بر اساس و روح حقیقی مسجد یعنی «امامت» شکل گرفته که این نکته، وجه تمایز اصلی آن نسبت به سایر نمایشگاه‌هاست.
*نمایشگاه مسجد جامعه‌پرداز از چه بخش‌هایی تشکیل شده و هر بخش چه موضوعاتی را پوشش می‌دهد؟
نمایشگاه در یک تقسیم‌بندی کلی به چهار بخش اصلی تقسیم شده است.
۱- بخش اول با عنوان «غرفه تمدن» به بررسی نظام‌ها و تمدن‌های غربی می‌پردازد که مدعی سعادت بشر هستند.
در این غرفه، رویکردهای این تمدن‌ها در ساحت‌های مختلف نقد می‌شود و در نهایت تمدن اسلامی، با همه تمدن‌های دیگر مقایسه شده و اثبات می‌گردد که چه در بعد سخت‌افزاری و چه نرم‌افزاری، تفاوت بنیادین با دیگر تمدن‌ها دارد.
تمدن اسلامی نه سلطنتی است و نه دیکتاتوری؛ بلکه مبتنی بر آموزه‌های اصیل اسلامی است.
به تعبیر رهبر معظم انقلاب، تمدن اسلامی از بن و بنیاد با سایر تمدن‌ها متفاوت است و یک هویت انحصاری دارد.
۲- بخش دوم نمایشگاه به «الگوی انسان ۲۵۰ ساله» اختصاص دارد که از غدیر آغاز می‌شود؛ یعنی همان‌طور که مقام معظم رهبری فرموده‌اند، اگر مسلمانان بخواهند اسلام را اقامه کنند، راه آن احیای امامت است.
در این غرفه تلاش شده ویژگی‌های الگوی امامت در دوران ائمه معصومین علیهم‌السلام و تلاش آنان برای اقامه آن در ساحت امامت خاص، به‌صورت دقیق و جامع تبیین شود.
۳- بخش سوم به دوران پس از غیبت کبری مربوط است که در آن تلاش علما و فقهای شیعه در امتداد راه امامت روایت می‌شود.
در کنار این مسیر، نظامات مختلف بشری نیز در طول تاریخ مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرند.
در نهایت، این مسیر به دوران امام خمینی (ره) و شکل‌گیری نظریه ولایت فقیه می‌رسد.
این نظریه، نقطه آغاز پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز حکومت الله به تعبیر امام راحل در پیام ۱۲ فروردین است.
در این غرفه نرم‌افزارهای اداره جامعه مبتنی بر نظریه ولایت فقیه و امتداد آن تا بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی به تصویر کشیده می‌شود.
این مجموعه در قالب غرفه تشیع ارائه می‌شود.
۴- بخش چهارم، ناظر به فضای جدیدی است که با آغاز بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی، در عرصه حکمرانی جهانی شکل گرفته است.
در این بخش به این نکته پرداخته می‌شود که نظام طاغوت با همه اذناب خود در حال بازطراحی ساختارهای سلطه هستند؛ حکمرانی فضای مجازی و متاورس از جمله ابزارهای این نظام جدید است که پیوندهای ولایی را تهدید می‌کند.
در این میان، مسجد به عنوان پایگاه اصلی مقابله با این طرح دشمن، معرفی و کارکردهای آن تبیین می‌شود.
در این بخش الگویی از اندیشه و سیره آیت‌الله شاه‌آبادی درباره پیوندهای اخوت، همسایگی و رحم و خانواده ارائه می‌شود که منجر به ترسیم مدلی برای اداره جامعه بر مبنای امامت میانی می‌گردد.
فرآیند تعیین امام میانی، مسئله‌هایی که باید حل کند، و نحوه ایجاد قیام و حرکت در مردم از دیگر موضوعات محوری این بخش است.
نهایتاً، مدل جامعه ایمانیِ مسجدمحور معرفی می‌شود و رابطه مسجد با حاکمیت و کارکردهای مورد انتظار آن تشریح می‌گردد.
این چهار بخش، چارچوب محتوایی و ساختاری نمایشگاه را تشکیل می‌دهند و موضوعات کلیدی مرتبط با مسجد و جامعه‌پردازی را در ابعاد مختلف بررسی می‌کنند.
*جامعه هدف و مخاطبان اصلی این نمایشگاه چه گروه‌هایی هستند؟
ما در این نمایشگاه سه گروه اصلی از مخاطبان را مورد توجه قرار داده‌ایم.
۱- نخستین گروه، مؤثرین فرهنگی هستند؛ یعنی نخبگان و مسئولان فرهنگی در سطح ملی، استانی و شهرستانی.
این دسته شامل ائمه جمعه، نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، رؤسا و مدیران نهادهای فرهنگی، اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای عالی فضای مجازی، مسئولین رسانه‌ها، برنامه‌سازان، هنرمندان و امثال این‌هاست.
۲- گروه دوم، کنشگران مسجدی هستند.
در رأس آنها امامان محله قرار دارند؛ و البته همسران آنها، بانوان کنشگر مسجدی که ما آنها را «بانوری‌ها» می‌نامیم.
همچنین مدیران و اعضای کانون‌های فرهنگی هنری مساجد، فرماندهان پایگاه‌های بسیج محلات و اعضای‌شان نیز در این گروه قرار دارند.
۳- گروه سوم را طلاب و روحانیون تشکیل می‌دهند.
ما این قشر را یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های بالقوه برای تحقق «امامت محله» می‌دانیم و معتقدیم نقش‌آفرینی آنها در زیست‌بوم محله‌محور، می‌تواند تحولات بنیادینی را رقم بزند.
*تعداد کل بازدیدکنندگان نمایشگاه جامعه‌پرداز جمکران چقدر بوده است؟
تا امروز (اواخر اردیبهشت ۱۴۰۴)، مجموعاً حدود ۴۰ هزار نفر از این نمایشگاه بازدید کرده‌اند.
درحال حاضر نیز به‌صورت میانگین ماهانه بین ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ نفر از نمایشگاه دیدن می‌کنند.
*تعداد برنامه‌های آموزشی، کارگاه‌های برگزار شده و سخنرانی‌ها در نمایشگاه چه میزان بود؟
تا امروز دوره‌های متعددی برگزار شده است؛ از جمله دوره شهیده فاتحی، دوره آرمان، سفیر حسین و همچنین برنامه‌های توانمندسازی ویژه امامان در استان‌ها و شهرستان‌های مختلف.
اگر بخواهم به صورت کلی بیان کنم، تعداد دوره‌های آموزشی و کارگاه‌ها بیش از ۱۰۰ دوره بوده و در کنار آن بیش از ۱۵۰ جلسه سخنرانی نیز برگزار شده است.
این مجموعه فعالیت‌ها نقش مهمی در تقویت ظرفیت‌های فرهنگی و تربیتی ایفا کرده است.
*میانگین سن بازدیدکنندگان نمایشگاه را چطور ارزیابی می‌کنید؟
عمده بازدیدکنندگان نمایشگاه را جوانان تشکیل می‌دهند و می‌توان میانگین سنی حدود ۲۵ سال را برای آنها در نظر گرفت.
با این حال، افراد کم‌سن‌تر و همچنین میانسالان و حتی سالمندان نیز حضور دارند و از نمایشگاه بازدید می‌کنند.
این تنوع سنی نشان‌دهنده جذابیت و گستردگی موضوعات نمایشگاه برای اقشار مختلف جامعه است.
*این نمایشگاه تا چه زمانی ادامه دارد و چه برنامه‌هایی برای توسعه آن دارید؟
نمایشگاه مسجد جامعه‌پرداز به صورت دائمی برپا شده است و فعلاً برنامه‌ریزی ما بر این است که نسخه چهارم نمایشگاه مسجد جامعه‌پرداز را ارائه کنیم.
اما لازم به ذکر است که این موضوع نیازمند هزینه‌های قابل توجهی است که باید مسئولان فرهنگی کشور آن را تعیین و تأمین کنند.
*آیا برنامه‌ای برای گسترش این نمایشگاه در استان‌های دیگر را دارید؟
تا کنون بسیاری از بازدیدکنندگان درخواست برپایی این نمایشگاه در استان‌های خود را مطرح کرده‌اند.
با این حال، برگزاری نمایشگاهی با این ابعاد و کیفیت نیازمند هزینه‌های سنگینی است.
اگر این هزینه‌ها تأمین شود، تیم داده و محتوا و همچنین تیم اجرایی آمادگی کامل برای برپایی نمایشگاه در استان‌های دیگر را دارد.
*چه اتفاق ویژه‌ای در دوره فعلی یا دوره‌های بعدی نمایشگاه پیش‌بینی شده است؟
یکی از برنامه‌های مهم ما برگزاری رویداد و دوره تربیت راوی نمایشگاه است که با هدف گسترش گفتمان مسجد جامعه‌پرداز برگزار می‌شود.
همچنین قصد داریم چهره‌های رسانه‌ای تأثیرگذار در حوزه فرهنگ را برای بازدید از نمایشگاه دعوت کنیم.
*چشم‌انداز کلی طرح مسجد جامعه‌پرداز را چگونه ترسیم می‌کنید؟
چشم‌انداز آینده این طرح ایجاد شبکه‌ای از مساجد جامعه‌پرداز در سراسر کشور است که هر یک به کانون تپنده امامت محله تبدیل شوند.
این مساجد می‌توانند سلول‌های بنیادین تمدن نوین اسلامی باشند که از پایین به بالا شکل می‌گیرند و زمینه‌ساز ظهور امام زمان (عج) خواهند بود.
با تحقق این چشم‌انداز، مسجد به جایگاه اصلی خود در تمدن اسلامی بازخواهد گشت؛ جایگاهی که محور عبادت، اجتماع، حکمت و حکمرانی است.