تمرکز غرب بر روش علمی مدرن در «قرآن پژوهی» است؛چالش رویکرد اسلام بومی
یک مبلغ بین‌المللی با اشاره به گسترش طرح‌هایی تحت عنوان «اسلام بومی» در کشورهای غربی تأکید کرد که این رویکردها اگرچه در ظاهر جذاب‌اند، اما می‌توانند وحدت و جهان‌شمولی قرآن را به چالش بکشد.
خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه-نگار احدپور اقبلاغ: تبلیغ دین اسلام مهمترین وظیفه‌ای است که بر دوش مسلمانان عموماً و مبلغین خصوصاً سنگینی می‌کند و قرآن کریم با توصیه به دعوت مردم به سوی خداوند از رهگذر موعظه حکمت و جدال احسن آن را نیکوترین سخن برشمرده و با آوردن آیه نفر انذار و تبلیغ دین را هدف نهایی فراگیری دانش دینی دانسته است.
برای تبلیغ دین، احساس مسئولیت و تعهد، کافی نیست؛ بلکه اموری دیگر هم باید مورد توجه قرار گیرد که می‌توان آنها را بایسته‌های امر تبلیغ دین نامید.
یکی از دلایل کامیابی برخی از مبلغان در تبلیغ دین به ویژه در بین جوانان تحصیل‌کرده، توجه به نکته‌هایی است که درصددیم در خلال گفتگو با مبلغان دینی و کارشناسان مسئله تبلیغات دینی آنها را بررسی و واکاوی نمائیم.
به همین مناسبت با حجت الاسلام یحیی جهانگیری، مبلغ بین‌المللی اسلام به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:
حجت الاسلام یحیی جهانگیری در گفتگو با خبرنگار مهر، به تفاوت‌ها و رویکردهای فعالیت‌های قرآنی در کشورهای اسلامی و غیر اسلامی پرداخت و ضمن تشریح چالش‌ها و فرصت‌های موجود، پیشنهاداتی جهت توسعه آموزش قرآن ارائه نمود.
وی با بیان اینکه در کشورهای غیر اسلامی، رویکرد به قرآن عمدتاً بر محور قرآن‌پژوهی استوار است و نه فعالیت‌های قرآنی به معنای رایج در جوامع اسلامی شامل حفظ، قرائت، تواشیح، تلاوت و ترتیل عنوان کرد: این رویکرد پژوهش‌محور، ریشه‌های تاریخی عمیقی دارد که به دوران استشراق بازمی‌گردد.
در این دوران، متفکران و پژوهشگران غربی، از جمله چهره‌های برجسته‌ای چون ایگناس گلدزیهر و رژی بلاشر، به بررسی متون اسلامی از جمله قرآن، با رویکردهای علمی و زبان‌شناختی پرداختند.
این تحقیقات، که اغلب با هدف درک ماهیت، تاریخچه و تأثیرگذاری قرآن صورت می‌گرفت، چارچوب مطالعات قرآنی در غرب را شکل داد.
وی با اشاره به اینکه فعالیت‌های قرآنی در کشورهای غربی، از جمله در کشورهای پیشرو در این حوزه مانند فرانسه، آلمان و ایالات متحده آمریکا، با جدیت و با بهره‌گیری از روش‌های علمی مدرن پیگیری می‌شود، تصریح کرد: پژوهشگران قرآنی در غرب، بخش قابل توجهی از تلاش خود را به بررسی نسخ خطی موجود از قرآن اختصاص داده‌اند.
هدف اصلی این مطالعات، ارزیابی صحت و سقم نسخ خطی نسبت به قرآن فعلی است.
این تحقیقات اغلب در قالب نسخه‌شناسی و کتاب‌شناسی تاریخ انجام می‌شود که شامل تحلیل قدمت نسخ، ویژگی‌های نگارشی، و مقایسه آنها با دیگر متون تاریخی است.
گاهی نیز این پژوهش‌ها با رویکردهای باستان‌شناسی قرآنی همراه می‌شوند که در آن بقایای مادی مرتبط با دوران نزول یا جمع‌آوری قرآن مورد بررسی قرار می‌گیرند.
هدف این بخش، درک روند تدوین و انتقال متن قرآن در طول تاریخ است.
نگاه جهان اسلام به قرآن؛ از تلاوت تا تفسیر دینی
وی افزود: بخش دیگری از فعالیت‌های قرآنی در کشورهای غیر اسلامی بر معناشناسی و تحلیل الفاظ تمرکز دارد، این رویکرد بر مطالعه عمیق واژگان و مفاهیم قرآنی با استفاده از روش‌های معناشناسی تمرکز دارد.
برخلاف رویکردهای تفسیری رایج در جهان اسلام که غالباً بر استنباط احکام و هدایت معنوی استوار است، در این مطالعات، به تحلیل ریشه‌های لغوی واژگان، سیر تحول معنایی آنها در دوران پیش از اسلام و در متن قرآن و روابط معنایی میان کلمات پرداخته می‌شود.
این نوع پژوهش‌ها، به درک دقیق‌تر از دلالت‌های معنایی و ظرافت‌های زبانی قرآن کمک می‌کنند.
جهانگیری خاطرنشان کرد: یک دسته از پژوهش‌ها در کشورهای غیر اسلامی به مطالعه تطبیقی قرآنی و به مقایسه قرآن با سایر متون دینی یا فرهنگی، به ویژه عهدین و فرهنگ پیش از اسلام، می‌پردازند.
هدف اصلی این مقایسه‌ها، ارزیابی میزان تأثیرگذاری متون پیشین بر قرآن یا بالعکس و درک زمینه تاریخی و فرهنگی نزول قرآن است.
تمرکز بر مفاهیمی چون «پیشینگی و تأخر و «تأثیر و تأثر متقابل» در این مطالعات برجسته است.
این رویکرد با نوع مقایسه‌های رایج در ایران که اغلب با هدف اثبات برتری اسلام یا رد ادعاهای ادیان دیگر صورت می‌گیرد، متفاوت است و بیشتر به دنبال تحلیل تاریخی و فرهنگی صرف است.
وی گفت: در سال‌های اخیر، تحقیقات نوینی در برخی دانشگاه‌ها، از جمله دانشگاه حیفا در اسرائیل، در حال شکل‌گیری است که به مباحثی فراتر از متن اصلی قرآن می‌پردازند.
یکی از این مباحث، بررسی ادعاهایی مبنی بر وجود قرآن علی و مصحف فاطمه یا «قرآن فاطمه» در میان برخی فرق شیعه است.
این پرسش که آیا شیعه قرآنی متفاوت از قرآن موجود نزد مسلمانان دارد یا خیر، موضوعی است که با رویکردهای تاریخی و روایی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
این گونه تحقیقات که اغلب با رویکردی انتقادی و تاریخی صورت می‌گیرند، به فهم پیچیدگی‌های تفاسیر و روایات مرتبط با قرآن کمک می‌کنند.
این مبلغ بین‌المللی بیان کرد: در جهان اسلام، چشم‌انداز فعالیت‌های قرآنی بسیار گسترده‌تر و متنوع‌تر از کشورهای غیر اسلامی است.
علاوه بر قرآن‌پژوهی که در این کشورها نیز انجام می‌شود، فعالیت‌های قرآنی ترویجی به شکل گسترده‌ای رواج دارد.
رویکرد قرآن‌پژوهی در کشورهای اسلامی عموماً با دیدگاه تفسیری و دینی صورت می‌گیرد.
در این رویکرد، تفسیر قرآن بر اساس سنت‌های اسلامی، روایات و مبانی کلامی و فقهی استوار است.
کمتر شاهد رویکردهای اگزیستانسیالیستی یا پدیدار شناختی در این حوزه هستیم.
حتی در بررسی رابطه قرآن با علم، معمولاً از منظر تفسیری و با هدف اثبات انطباق آموزه‌های قرآنی با یافته‌های علمی جدید صورت می‌گیرد.
وی افزود: در حوزه فعالیت‌های قرآنی غیر پژوهشی، جهان اسلام شاهد فرهنگ‌سازی گسترده‌ای است که در تار و پود زندگی روزمره مردم تنیده شده است.
به عنوان مثال، در اندونزی، یکی از بزرگترین کشورهای اسلامی جهان، برنامه‌های قرآن‌خوانی در ماه مبارک رمضان به یک فرهنگ عمومی تبدیل شده است.
در بسیاری از مناطق، مردم در خیابان‌ها، مساجد و منازل به صورت دسته‌جمعی به تلاوت قرآن می‌پردازند.
اینگونه فعالیت‌ها که جنبه‌های عبادی، اجتماعی و فرهنگی را در هم می‌آمیزد، نشان‌دهنده دو جنس فعالیت متمایز است: یکی ترویجی و هدایتی که با هدف گسترش تعالیم دین و انس با کلام الهی صورت می‌گیرد و دیگری پژوهشی و تحلیلی که به درک عمیق‌تر ماهیت و تاریخچه قرآن می‌پردازد.
فرصت‌های آموزشی برای اقلیت‌های مسلمان در غرب
جهانگیری با ذکر این نکته که امروزه، تکنولوژی و روش‌های آموزشی نوینی ظهور کرده‌اند که ابزارهای متنوع و رو به رشدی را در بحث آموزش قرآن تولید کرده‌اند، تصریح کرد: این پیشرفت‌ها، فرآیند یادگیری قرآن را به طور قابل توجهی تسهیل کرده‌اند.
این فرصت، به ویژه برای اقلیت‌های مسلمان در کشورهای مختلف، از جمله کشورهای غربی، از اهمیت بسزایی برخوردار است.
وی گفت: والدین مسلمان در غرب، که دغدغه حفظ هویت دینی و فرهنگی فرزندان خود را دارند، تمایل زیادی به آموزش قرآن به نسل جوان خود نشان می‌دهند.
این علاقه تا حدی است که بسیاری از آنها حاضر به پرداخت هزینه برای استخدام معلم خصوصی (حضوری یا آنلاین) هستند.
این اشتیاق، ریشه در میل عمیق به حفظ هویت دینی، فرهنگی و زبان مادری در میان نسل جدید دارد که در معرض فرهنگ و سبک زندگی متفاوتی رشد می‌کنند.
بنابراین، فرصت‌های آموزشی که با استفاده از ابزارها و روش‌های مدرن ارائه می‌شوند، می‌توانند نقش کلیدی در پاسخگویی به این نیاز ایفا کنند.
حجت الاسلام جهانگیری، با در نظر گرفتن چالش‌ها و فرصت‌های موجود، سه پیشنهاد کلیدی برای بهبود و توسعه آموزش قرآن ارائه و عنوان کرد: تمرکز بر تولید محتوای آموزشی متناسب با گروه سنی کودکان و نوجوانان، به ویژه در بخش روخوانی قرآن از اهمیت بالایی برخوردار است.
این محتوا باید جذاب، کاربردی و متناسب با سطح درک این گروه سنی طراحی شود.
این شامل استفاده از روش‌های نوین یادگیری، بازی‌های آموزشی و داستان‌سرایی است.
این استاد اسلام‌شناسی خاطرنشان کرد: تولید اپلیکیشن‌های موبایل و محتوای دیجیتال مصور و داستانی (مانند داستان پیامبران مانند حضرت خضر، موسی، عیسی) که به زبان کودکان و با تصویرسازی جذاب و خلاقانه ارائه شود، می‌تواند تأثیرگذاری بسیار بالایی در آموزش مفاهیم قرآنی و شخصیت‌های کلیدی آن داشته باشد.
این رویکرد، یادگیری را از حالت صرفاً حفظی به حالت فهم و درک تبدیل می‌کند
وی افزود: ایجاد کمپ‌های قرآنی که به صورت سالانه (مثلاً یک ماهه) برگزار شوند، می‌تواند تجربه‌ای بسیار موفق و مؤثر باشد.
در این کمپ‌ها، کودکان و نوجوانان در فضایی شاداب و آموزنده، در کنار معلمان مجرب و سایر دانش‌آموزان، به فعالیت‌های قرآنی متنوعی چون روخوانی، حفظ، تواشیح، و حتی الفبا آموزی می‌پردازند.
این تجربه زندگی گروهی و یادگیری تعاملی، می‌تواند تأثیر عمیقی بر رشد قرآنی و معنوی شرکت‌کنندگان داشته باشد.
این مدل آموزشی، نه تنها برای اقلیت‌های مسلمان در کشورهای غربی، بلکه برای کودکان و نوجوانان در داخل ایران نیز قابل اجرا و بسیار مفید است.
جهانگیری گفت: یکی از مهمترین چالش‌ها در آموزش قرآن به کودکان در غرب، نگرانی خانواده‌ها و خود کودکان از اهمیت حفظ قرآن و فشردگی برنامه‌های زندگی روزمره است.
در مواجهه با سبک زندگی غربی و برنامه‌های مدرسه‌ای فشرده، کودکان اغلب نیاز به انگیزه‌های ملموس و فوری برای شرکت در کلاس‌های قرآن دارند.
وی افزود: علاوه بر این، برگزاری کلاس‌های قرآن در آخر هفته‌ها که عموماً روز تفریح و استراحت کودکان محسوب می‌شود، این چالش را دوچندان می‌کند.
بنابراین، یافتن راهکارهای روانشناختی و انگیزشی برای ایجاد علاقه پایدار و معنادار در کودکان، حیاتی است.
این راهکارها باید بر اساس درک نیازها و علایق کودکان طراحی شوند و بتوانند جذابیت کافی را برای آنها ایجاد کنند.
خطر بومی‌سازی افراطی و تضعیف وحدت قرآنی
وی در ادامه گفت: در غرب، برخی پروژه‌ها و رویکردها با عنوان اسلام بومی یا اسلام محلی مطرح شده‌اند.
این رویکردها به دنبال همسوسازی قرائت و فهم قرآن با فرهنگ بومی هر کشور هستند.
اگرچه این ایده ممکن است در ظاهر جذاب به نظر برسد و تلاش برای انطباق دین با محیط اطراف خود را نشان دهد، اما این پتانسیل را دارد که جهان‌شمولی و وحدت قرآن را به چالش بکشد.
جهانگیری خاطرنشان کرد: این رویکرد می‌تواند منجر به قرائت‌های متفاوت، گاه متناقض و غیر منسجم از قرآن شود، که در نهایت به تضعیف پیام اصلی و وحدت امت اسلامی منجر گردد.
بنابراین، در این زمینه باید با احتیاط فراوان برخورد کرد و اطمینان حاصل شود که هرگونه انطباق فرهنگی، منجر به تحریف یا تعدیل مبانی اصلی دین نمی‌شود.
وی افزود: با توجه به تفاوت‌های بنیادین در رویکرد کشورهای اسلامی و غیر اسلامی نسبت به فعالیت‌های قرآنی و با عنایت به اشتیاق روزافزون والدین مسلمان در غرب برای آموزش قرآن به فرزندانشان، فرصت‌های بی‌شماری برای توسعه و گسترش آموزش قرآن وجود دارد.
این فرصت‌ها، به ویژه با بهره‌گیری از ابزارهای تکنولوژیک و روش‌های نوین آموزشی، قابل تحقق هستند.
این مبلغ بین المللی در پایان گفت: با این حال، غلبه بر چالش‌های اساسی، به خصوص در زمینه ایجاد انگیزه پایدار در کودکان و نوجوانان و همچنین مدیریت رویکردهای فرهنگی متنوع، نیازمند طراحی دقیق و خلاقانه روش‌های نوین و جذاب است.
همانند استفاده از ابزارهای تکنولوژیک مدرن، پروژه‌های تعاملی و خلاقانه از جمله کمپینگ‌های قرآنی و همچنین درک عمیق از روانشناسی کودکان و نوجوانان.