یاقوت را گزند ز آتش نمی‌رسد؛ ادب فارسی و این گوهر خونین
سنگ یاقوت با ترکیب زیبایی نوری، ساختار بلوری منسجم، و تاریخ زمین‌شناسی دیرینه‌اش، دستمایه خلق معانی عمیق و گسترده‌ای در فرهنگ و ادب فارسی است.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: یاقوت ترکیبی از زیبایی نوری، ساختار بلوری منسجم، و تاریخ زمین‌شناسی دیرینه است که آن را نه تنها به یکی از نمادهای برجسته قدرت و شکوه در فرهنگ‌های گوناگون تبدیل کرده، بلکه دستمایه خلق معانی عمیق و گسترده ای در فرهنگ و ادب فارسی است.
ساختار کانی‌شناسی و فیزیکی
یاقوت (Ruby) یکی از گرانبهاترین کانی‌های طبیعی و از خانواده کرندوم (Corundum) است که با فرمول شیمیایی Al₂O₃ شناخته می‌شود و تنها مقدار اندکی کروم (Cr) رنگ سرخ درخشان آن را پدید می‌آورد.
یاقوت از نظر بلورشناسی در سامانه سه‌گون (تریگنال) متبلور می‌شود و بلورهای آن معمولاً به شکل منشوری یا لوزی هستند.
سختی آن ۹ در مقیاس موس است و پس از الماس، از سخت‌ترین مواد طبیعی محسوب می‌شود.
چگالی یاقوت میان ۳٫۹۷ تا ۴٫۰۵ گرم بر سانتی‌متر مکعب است.
به دلیل این سختی بالا، در برابر خراش و سایش مقاومت زیادی دارد و در ساخت جواهرات بادوام بسیار پرکاربرد است.
فرایند شکل‌گیری در زمین
یاقوت در اعماق زمین، در مجاورت سنگ‌های آذرین و دگرگونی، طی میلیون‌ها سال و تحت شرایطی با فشار و دمای بسیار بالا تشکیل می‌شود.
حضور آلومینیوم در محیطی بدون سیلیس، به همراه مقدار اندک کروم، زمینه‌ساز ایجاد بلورهای قرمز یاقوت است.
هرچه مقدار کروم بیشتر باشد، رنگ قرمز سنگ غلیظ‌تر و درخشان‌تر خواهد شد.
ناخالصی‌های گوناگون همچون تیتانیوم، آهن، منگنز و وانادیم می‌توانند رنگ یاقوت را از قرمز خالص تا صورتی، نارنجی یا بنفش تغییر دهند.
در واقع اگر سنگ کرندوم رنگی به‌جز سرخ داشته باشد، آن را یاقوت کبود (سافیر) می‌نامند.
یاقوت کبود یا سافایر (Sapphire)، یکی از زیباترین و بادوام‌ترین سنگ‌های قیمتی جهان است که همانند یاقوت (Ruby) سرخ و با فرمول شیمیایی Al₂O₃ تشکیل می‌شود.
یاقوت کبود از اکسید آلومینیوم تشکیل شده و رنگ‌های گوناگون آن حاصل از ترکیب میزان اندکی از عناصر گوناگون مانند آهن، تیتانیوم، منیزیم، کروم و وانادیم است.
رنگ آبی معروف آن معمولاً بر اثر وجود ترکیب آهن و تیتانیوم به وجود می‌آید.
از نظر کانی‌شناسی، بلورهایش سه‌گوش (تریگنال) و گاه شش‌ضلعی‌اند و در سامانه بلوری منسجمی متبلور می‌شوند.
کاربردهای یاقوت کبود
به دلیل سختی بالا، یاقوت کبود در برابر خراش و ضربه بسیار مقاوم است و در نتیجه علاوه بر جواهرسازی، در کاربردهای صنعتی و علمی نظیر ساخت لنزهای مقاوم، ساعت‌های دقیق، و ویفرهای الکترونیک (LED و تراشه‌های گالیم نیترید) نیز استفاده می‌شود.
مهم‌ترین معادن یاقوت کبود در کشورهای سریلانکا، برمه (میانمار)، کشمیر هند، ماداگاسکار، تایلند، استرالیا و تانزانیا قرار دارند.
به‌ویژه سافایر کشمیر به رنگ آبی شیری با درخشندگی لطیف و باارزش خاص معروف است.
یاقوت کبود تراش نخورده
بهترین یاقوت کبودها دارای رنگ آبی عمیق و شفاف، تراش ظریف و بدون ترک یا حباب‌اند.
در دوران باستان، این سنگ نماد حکمت، حقیقت و استقلال فکری به شمار می‌رفت و پادشاهان و روحانیون آن را نماد خلوص و وفاداری می‌دانستند.
یاقوت کبود به سبب زیبایی چشمگیر و سختی کم‌نظیرش، امروزه نیز در میان گوهرهای سلطنتی و حلقه‌های ازدواج بسیار محبوب است.
منابع و محل‌های پیدایش انواع یاقوت سرخ
از غنی‌ترین معادن یاقوت در جهان می‌توان به میانمار (دره موگوک)، سریلانکا (یا آنطور که در منابع کهن فارسی نامیده شده سرندیب)، ماداگاسکار، موزامبیک، افغانستان و کنیا اشاره کرد.
مرغوب‌ترین انواع یاقوت طبیعی معمولاً از میانمار استخراج می‌شود و به دلیل رنگ «قرمز خونی» خود، به عنوان «یاقوت برمه‌ای» شهرت دارد.
کیفیت و درخشش یاقوت به میزان پاکی (clarity) بلور و نبود ناخالصی‌های داخلی بستگی دارد.
در برخی نمونه‌ها، وجود رشته‌های نازک از روتیل باعث پدید آمدن جلوه‌ای خاص به نام یاقوت ستاره‌ای می‌شود.
در میان تمام گوهرهای سرخ، یاقوت (Ruby) به سبب نایابی و درخشندگی خاص خود، از گرانبهاترین سنگ‌های دنیا به شمار می‌رود.
گران‌قیمت‌ترین نمونه‌های آن از معادن برمه (میانمار) و موزامبیک به‌دست آمده‌اند.
گران‌ترین یاقوت‌های جهان
یاقوت «ستاره فورا» Estrela de FURA در سال ۲۰۲۳ یاقوتی ۵۵.۲۲ قیراطی از موزامبیک با قیمت ۳۴.۸ میلیون دلار به فروش رسید و رکورد گران‌ترین یاقوت قرمز تاریخ را شکست.
این گوهر پس از استخراج از سنگی خام ۱۰۱ قیراطی تراش خورد و در حراج ساتبیز نیویورک عرضه شد.
یاقوت «طلوع خورشید» Sunrise Ruby، یاقوتی ۲۵.۵۹ قیراطی از برمه است که در سال ۲۰۱۵ در حراج ساتبیز ژنو، به مبلغ ۳۰.۴۲ میلیون دلار (بیش از ۱.۱۸ میلیون دلار به ازای هر قیراط) فروخته شد.
این یاقوت دارای رنگ مشهور «خون کفتری» بوده و تا سال ۲۰۲۳ گران‌ترین یاقوت جهان محسوب می‌شد.
از جمله یاقوت‌های معروف دیگر یاقوت راجرز Rogers Ruby با وزن ۲۳ قیراط است که تخمین زده می‌شود بیش از ۱۰ میلیون دلار ارزش داشته باشد، نمونه‌های کم‌نظیر دیگری از یاقوت «خون کفتری» نیز در موزه‌های هنگ‌کنگ و ژنو نگهداری می‌شوند که به جهت رنگ نادر خود جزو نمونه‌های بی‌بدیل هستند.
یاقوت «خون کفتری» چیست؟
اصطلاح «خون کبوتری / خون کفتری» (Pigeon’s Blood Ruby) در قرن نوزدهم برای توصیف برترین کیفیت رنگ یاقوت به‌کار رفت.
این واژه ناظر به قرمز خالص و زنده با ته‌مایه‌ای بسیار ضعیف از آبی است.
رنگ این نوع یاقوت به خون تازه کبوتر تشبیه شده است و بیانگر درخششی گرم و مخملی است که در هیچ نوع دیگر از یاقوت دیده نمی‌شود.
این رنگ به‌طور سنتی از معادن موگوک (Mogok) در برمه به دست می‌آمد، اما امروزه نمونه‌هایی از موزامبیک، ویتنام و تانزانیا نیز در رده خون کفتری دسته‌بندی می‌شوند.
یاقوت سرخ تراش نخورده
جالب است که مارکوپولو در سفرهای خود به جزیره سیلان، یاقوتی بسیار بزرگ و ارزشمند را نزد پادشاه آنجا مشاهده کرده است.
این یاقوت به اندازه‌ای بزرگ بوده که طول آن یک وجب و قطر آن به اندازه بازوی یک مرد توصیف شده است.
زمانی که کوبلای خان، حاکم مغولستان در قرن سیزدهم میلادی، پیشنهاد می‌دهد در ازای این یاقوت، شهری را به پادشاه سیلان بدهد، پادشاه با قاطعیت پاسخ می‌دهد که حتی اگر تمام ثروت جهان را نیز به او بدهند، حاضر نیست این یاقوت را از خود جدا کند!
اهمیت و کاربرد یاقوت در فرهنگ و ادب ایران
بر پایه باور پیشینیان، یاقوت قائم النار است؛ همه گوهرها در آتش می‌گدازند به جز یاقوت رُمّانی.
محمد بن محمود همدانی در کتاب عجایب‌نامه درباره یاقوت می‌گوید: «طبع وی گرم و خشک است، به درجه رابع.
هر که با خود دارد از طاعون ایمن بُوَد.
یاقوت از زر و سرب سنگی‌تر بُوَد.
معدن وی کوه رُهون است به سَرَندیب (سریلانکا) که آدم به آن فروآمد، و در میان دریاست.
هر که یاقوت با خود دارد، خون در تن وی صافی کند و از خُمود و سکته و صرع ایمن بود.» قاآنی می‌گوید:
یاقوت را گزند ز آتش نمی‌رسد
زان بر جواهرِ دگرش بود افتخار
در این ابیات کسایی مروزی پهنه کبود برگ نیلوفر آبی را به یاقوت آبی یا کبود و و گل زرد آن را به قرص ماه تشبیه کرده است:
نیلوفر کبود نگه کن میان آب
چون تیغ آبداده و یاقوت آبدار
همرنگ آسمان و به کردار آسمان
زردیش بر میانه چوماه ده و چهار
از یاقوت سرخ به گونه‌های مختلف رُمّانی (دانه اناری)، بَهرَمانی (قرمزی که به زردی می‌زند / زعفرانی با زدی کمتر)، ارغوانی و وَردی (گل سرخی) نام برده اند.
یاقوت سرخ نفیس‌ترین و گرانبهاترین نوع یاقوت است.
در آیه ۵۸ سوره الرحمن قرآن کریم، حوران بهشتی به یاقوت تشبیه شده اند (کَأَنَّهُنَّ الْیَاقُوتُ وَالْمَرْجَانُ) دو بیت زیر از ابوشکور بلخی شاعر نیمه اول سده چهارم قمری از ارزشمندی یاقوت حکایت می‌کند:
چویاقوت باید سخن بر زبان
سبک سنگ لیکن بهایش گران
سخن تا نگویی تو را زیر دست
زبردست شد کزدهان تو جَست
شواهد تاریخی و متون قدیمی نشان می‌دهند که ایرانیان در دوران پیش از اسلام با سنگ‌های قیمتی مانند یاقوت آشنا بوده‌اند.
این سنگ‌ها به ویژه در دوره ساسانیان مورد توجه قرار گرفته و در تخت، تاج و لباس پادشاهان استفاده می‌شده است.
مانند این دو بیت از شاهنامه در پادشاهی فریدون و منوچهر:
نشسته بر او شهریاری چو ماه
ز یاقوت رخشان به سر بر کلاه
و
منوچهر برخاست از تخت عاج
ز یاقوت رخشنده بر سرش تاج
برخی محققان _مانند ابوریحان بیرونی در کتاب «الجماهر فی الجواهر» _ بر این باورند که واژه «یاقوت» از کلمه فارسی «یاکند» گرفته شده است.
در این بیت از شاکر بخارایی به یاکند در معنی یاقوت _که لاله را به آن تشبیه کرده_ اشاره شده است:
تا باغ و راغ گردد در موسم بهاران
از ژاله کانِ الماس، از لاله کوهِ یاکند
در تنسوخ نامه ایلخانی (تألیف ۶۵۴ - ۶۵۷ ق) اثر معروف خواجه نصیرالدین طوسی دانشمند شهیر ایرانی و نیز در عرائس الجواهر و نفایس الأطایب (تألیف ۷۰۰ ق) اثر معروف ابوالقاسم عبدالله کاشانی نیز، همان مطالب کتاب جواهر نامۀ نظامی (تألیف ۵۹۲ ق) تکرار شده است.
در تاریخ ادبی ایران تألیف ادوارد براون آمده: «در پیشانی پادشاه حبشه یاقوت بسیار درشتی به اندازه یک تخم مرغ می‌درخشید.» در جوامع الحکایات سدید الدین عوفی نیز آمده: «نگینی یاقوت دیدم، طول او به مقدار چهارانگشت در عرض دو انگشت، و در صفا و روشنی چنان بود که چون جرم خورشید می‌تافت.»
یاقوت به خون و اشک خونین، و همچنین لبان یار تشبیه می‌شده است، مانند این بیت امیرمعزی:
یاقوت احمرست به چشم اندرم سرشک،
تا دُرِّ تو نهفته به یاقوت احمر است
(دُرّ در این بیت به معنی مروارید و استعاره از دندان است.)
یا این بیت فردوسی:
دو یاقوت خندان، دو نرگس دژم
ستون دو ابرو چو سیمین قلم
در این بیت خاقانی نیز به این باور اشاره می‌شود که ماه با رشد گیاهان پیوند دارد و خورشید با شکل گیری احجار کریمه و سنگ‌های قیمتی:
نورِ مه از خار کُنَد سرخ گل
قرصِ خور از سنگ کُند بهرمان
(مهتاب از خار گل می‌سازد و خورشید از سنگ یاقوت.)
در شاهنامه فردوسی برای تصویر کردن رفتن شب و آمدن روز به یاقوت زرد و لاجورد اشاره می‌شود:
تو گفتی که بر کشور لاجورد
بگسترد خورشید یاقوتِ زرد
یاقوت را در قدیم پادزهر و دافع وبا می‌دانستند، همانطور که زمرد را دور کننده و کور کننده مار و اژدها قلمداد می‌کردند، مانند این بیت از ابوالهیثم جرجانی:
و دفع کردن یاقوت مر وبا را چیست؟
زمرّد از چه همی برکَنَد دو دیده مار؟
همچنین از میان گل‌ها لاله را به یاقوت و لعل و بنفشه را به یاقوت کبود تشبیه می‌کرده‌اند، مانند این ابیات از قطران تبریزی:
شد پر از لعل بدخشانی ز لاله بوستان
پر ز یاقوت کبود است از بنفشه جویبار
و
بنفشه ساخت بستان را ز یاقوت کبود افسر
شکوفه بست مرجان را ز دُرِّ شاهوار آذین
نسخه‌ای خطی با نگارگری و ابیاتی از قصیده بهاریه سعدی
سعدی هم در قصیده معروف بهاریه اش، دانه‌های انار را به یاقوت تشبیه می‌کند و خود انار را به حُقّه و کیسه‌ای پر از دانه‌های یاقوت:
عقل حیران شود از خوشه زرین عنب
فهم عاجز شود از حُقّه یاقوتّ انار
قُدما با خُرده‌های سوده یاقوت و برخی دیگر از سنگ‌های قیمتی داروهای نشاط‌آور و قوت‌بخش می‌ساختند و آن‌ها را مفرِّح (با کسرِ ر) به معنی فرحبخش می‌نامیدند، معروف‌ترین این ابیات بیت حافظ است:
علاجِ ضعفِ دلِ ما به لب حوالت کن
که آن مفرِّحِ یاقوت در خزانه توست
نسخه‌ای خطی از دیوان حافظ که عبارت «مفرح یاقوت» را می‌توان در آن خواند
در دیوان حافظ ۱۱ بار از یاقوت نام برده می‌شود، در جایی دیگر و با تشبیه رنگ می و شراب به سرخی یاقوت اینطور می‌گوید:
همت عالی طلب، جام مرصّع گو مباش
رند را آبِ عنب یاقوتِ رمّانی بود
ابوریحان در صیدنه به خاصیت مُفرِّح یاقوت اشاره کرده: «یاقوت را در ادویه بزرگ ترکیب کنند، از آن جهت که یکی از خواص او آن است که شادمانی آرد و اندوه را ببرد.» مانند این ابیات از سلمان ساوجی و نظیری نیشابوری:
شربتی ساز مفرِّح دل بیمار مرا
زان دو یاقوت که پرورده به شکّر شده است
و
از دُرجِ لب مفرِّح یاقوت داده‌ای،
در طبع پیر شوق جوانی نهاده‌ای
یاقوت و یاقوت مستعصمی خوشنویس
ذکر این نکته بی‌تناسب نمی‌نماید که یاقوت، نام یکی از خوشنویسان معروف سده هفتم (متوفی ۶۹۸ ق) بوده است.
وی از غلامان زرخرید خلیفه المستعصم بود که در ادب و حسن خط مهارت بسیار پیدا کرد و به‌عنوان یاقوت مستعصمی بغدادی در خطاطی و استادی خط نسخ اشتهار یافت.
در سه بیت زیر از کمال خجندی خط به نوشته یاقوت خوشنویس نیز اشاره دارد:
خطت که بر خط یاقوت می نهم ترجیح
نوشته است بر آن لعل لب که «انت ملیح»
(أنت ملیح یعنی تو نمکین هستی)
خطّی که لبت در نظر آورد ز یاقوت،
انصاف توان داد که یاقوت نوشت است
(یاقوت نوشت: نوشته شده توسط یاقوت)
بر لب، خطت نوشته یاقوت خوانده‌اند
آن خال، نقطه کز قلم او چکیده بود
اما شاید بتوان گفت مشهورترین ابیاتی که در آن از یاقوت نام برده شده این دو بیت منسوب به شاطر عباس صبوحی است:
مرجانِ لبِ لعل تو مَر جان مرا قوت
یاقوت نهم نام لب لعل تو یا قوت؟
قربان وفاتم، به وفاتم گذری کن
تا بوت همی بشنوم از رخنه تابوت...
در بیت اول هم از مرجان نام برده می‌شود هم از یاقوت و هم از لعل؛ هر سه گوهرهای سرخی هستند که در ادب فارسی در تشبیهات و استعارات لب یار و جام می به کار برده می‌شوند.