بازخوانی آموزه‌های اخلاقی حاج شیخ رجبعلی خیاط در پرتو قرآن

به گزارش خبرگزاری مهر، سخنان حاج شیخ رجبعلی خیاط (۱۳۴۰-۱۲۶۲ش)، عارف و سالک برجسته قرن چهاردهم هجری، در نگاه اول جملاتی کوتاه و ساده می‌نمایند.
اما هر کدام از این جملات در حقیقت ریشه در متون قرآنی، سیره پیامبر اکرم (ص) و اهل‌بیت (ع) و نیز سنت عرفانی اسلام دارد.
بررسی این نکات نه‌تنها ما را با لایه‌های عمیق اخلاق فردی آشنا می‌سازد، بلکه نشان می‌دهد چگونه این آموزه‌ها قابلیت تبیین علمی و اجتماعی نیز دارند.
۱.
ترس سازنده؛ از عقرب تا عقاب
حاج شیخ رجبعلی خیاط می‌فرماید:
«اگر به قدر ترسیدن از یک عقرب، از عِقاب خدا بترسیم، عالَم اصلاح می‌شود.»
این جمله یک قیاس روان‌شناختی ظریف است: ترس از یک حیوان کوچک و محسوس می‌تواند انسان را از خواب بیدار کند، اما ترس از عواقب گناه که در متون دینی بارها تذکر داده شده، غالباً مورد غفلت قرار می‌گیرد.
قرآن کریم در آیه «فَلا تَخافوهُم وَخافونِ إن کُنتُم مُؤمِنین» (آل‌عمران/۱۷۵) خوف از خدا را نشانه ایمان می‌داند.
۲.
برای خدا بودن؛ الهیات عمل‌گرا
شیخ رجبعلی خیاط می‌فرماید:
«تو برای خدا باش، خدا و همه ملائکه‌اش برای تو خواهند بود.
مَن کانَ لله، کان الله لَه.»
این اصل برگرفته از حدیث قدسی است: «من تقرّب إلی شبراً، تقرّبتُ إلیه ذراعاً.» در واقعه عاشورا، حضرت عباس (ع) نمونه بارزی از این آموزه است؛ همه وجودش را برای خدا قرار داد و نصرت الهی در بصیرت و وفاداری او متجلی شد.
۳.
انسان به‌مثابه آینه صفات الهی
حاج شیخ رجبعلی خیاط توصیه می‌کند:
«سعی کنید صفات خدایی در شما زنده شود؛ خداوند کریم است، شما هم کریم باشید.
رحیم است، رحیم باشید.
ستّار است، ستار باشید.»
این اندیشه بازتاب همان حدیث نبوی است: «تخلّقوا بأخلاق الله.» در فلسفه اخلاق اسلامی، غزالی و ملاصدرا نیز بر این اصل تأکید کرده‌اند که کمال انسان در تشبّه به صفات الهی است.
۴.
دل؛ حریم خدا
شیخ رجبعلی خیاط می‌فرماید:
«دل جای خداست، صاحب این خانه خداست.
آن را اجاره ندهید.»
این سخن تفسیر اجتماعی–عرفانی آیه «ما جَعَلَ اللهُ لِرَجُلٍ مِن قَلبَینِ فی جَوفِهِ» (احزاب/۴) است.
در روایت آمده است: «القلب حرم الله فلا تسکن حرم الله غیر الله.»
۵.
نیت؛ جوهره عمل
شیخ رجبعلی خیاط تأکید می‌کند:
«کار را فقط برای رضای خدا انجام دهید، نه برای ثواب یا ترس از جهنّم.»
قرآن همین اصل را چنین بیان می‌کند: «وَما أُمِروا إلّا لیَعبُدوا الله مُخلِصینَ لَهُ الدّین» (بینه/۵).
در تاریخ اسلام، ضربت علی (ع) در خندق که پیامبر آن را برتر از عبادت جن و انس دانست، نمونه‌ای از عملی است که تنها به نیت رضای خدا انجام شد.
۶.
رهایی از سلطه نفس و شیطان
حاج شیخ رجبعلی خیاط می‌فرماید:
«اگر انسان علاقه‌ای به غیر خدا نداشته باشد، نفس و شیطان زورشان به او نمی‌رسد.»
این اصل، یادآور آیه «إنَّ عِبادِی لَیسَ لَکَ عَلَیهِم سُلطان» (حجر/۴۲) است.
نمونه تاریخی آن را می‌توان در اصحاب کهف دید که با بریدن از تعلقات دنیوی، در برابر سلطه حاکمان زمانه و وسوسه‌های شیطانی مصون ماندند.
۷.
اخلاص و گشایش بصیرت
شیخ رجبعلی خیاط می‌فرماید:
«اگر کسی برای خدا کار کند، چشم دلش باز می‌شود.»
این سخن با حدیث نبوی همسوست: «اتّقوا فِراسَة المؤمن فإنّه ینظر بنور الله.» در تاریخ صدر اسلام، سلمان فارسی نمونه کامل این بصیرت بود.
۸.
مراقبت از دل و شهود معنوی
شیخ رجبعلی خیاط هشدار می‌دهد:
«اگر مواظب دلتان باشید و غیر خدا را در آن راه ندهید، آنچه را دیگران نمی‌بینند، شما می‌بینید.
و آنچه دیگران نمی‌شنوند، شما می‌شنوید.»
این سخن، انعکاس آیه «اتّقوا الله ویُعَلِّمکم الله» (بقره/۲۸۲) است.
۹.
همه چیز از خداست
شیخ رجبعلی خیاط می‌فرماید:
«هرکاری می‌کنید نگویید: من کردم، بگویید: لطف خداست.
همه را از خدا بدانید.»
این جمله، اساس «توحید افعالی» است.
قرآن در آیه «وَما رَمَیتَ إذ رَمَیتَ وَلٰکِنَّ الله رَمی» (انفال/۱۷) پیامبر را از نسبت دادن عمل به خویش بازمی‌دارد.
نتیجه‌گیری
آموزه‌های حاج شیخ رجبعلی خیاط نشان می‌دهد که او با زبانی ساده، در حقیقت یکی از عمیق‌ترین نظام‌های اخلاقی و عرفانی را تبیین کرده است؛ نظامی که سه محور اصلی دارد:
1.
اصلاح فردی: از طریق خوف الهی، مراقبت از دل و اخلاص در نیت.
2.
اصلاح اجتماعی: از رهگذر زنده‌کردن صفات الهی چون کرم، رحمت و ستر عیب.
3.
اصلاح معرفتی: با گشودن چشم دل، بصیرت و نسبت‌دادن همه امور به خدا.