کشاورزی خوزستان زیر سایه تصمیمات متناقض/ آبیاری قطره‌ای روشی راهگشا - تسنیم
درحالی که خوزستان بامنابع طبیعی بی نظیر،ظرفیت های گسترده ای برای کشاورزی پایداردارد،امامجموعه ای ازسیاست های متناقض، ضعف در اجرای الگوی کشت، بحران آب و بی توجهی به حلقه اتصال علم و اجرا، این استان را درمسیرفرسایش تولیدونارضایتی کشاورزان قرارداده است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از اهواز، استان خوزستان با برخورداری از منابع طبیعی گسترده، زمین‌های حاصل‌خیز، رودخانه‌های پرآب و اقلیم متنوع، همواره یکی از قطب‌های بالقوه کشاورزی کشور محسوب شده است.
این استان نه‌تنها در تولید محصولات استراتژیک مانند گندم، نیشکر، سبزیجات و صیفی‌جات نقش مهمی ایفا می‌کند، بلکه ظرفیت‌های بی‌بدیلی در حوزه دامپروری، باغبانی، شیلات و صنایع تبدیلی دارد.
با این حال، در سال‌های اخیر، مجموعه‌ای از چالش‌های ساختاری، مدیریتی و زیست‌محیطی موجب شده تا این ظرفیت‌ها به‌درستی مورد بهره‌برداری قرار نگیرند و کشاورزی استان با بحران‌های متعددی مواجه شود.
از یک‌سو، تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی، افت منابع آب زیرزمینی و پدیده ریزگردها، فشار مضاعفی بر منابع طبیعی استان وارد کرده‌اند.
از سوی دیگر، نبود الگوی کشت مناسب، ضعف در سیاست‌گذاری، ناهماهنگی میان نهادهای اجرایی و عدم حمایت کافی از کشاورزان، موجب شده تا تولیدکنندگان بخش کشاورزی با ریسک‌های اقتصادی و اجتماعی جدی روبه‌رو شوند.
در چنین شرایطی، ضرورت بازنگری در سیاست‌های کلان کشاورزی، اصلاح ساختارهای مدیریتی، بهره‌گیری از دانش دانشگاهی و فناوری‌های نوین، بیش از پیش احساس می‌شود.در این میان، موضوعاتی چون ممنوعیت‌های دوگانه در کشت محصولات پرمصرف، وضعیت نهاده‌های کشاورزی، تبعات انتقال آب بین‌حوزه‌ای، نقش دانشگاه‌ها در تدوین الگوی کشت، و آینده کشاورزی هوشمند در استان، از جمله محورهایی هستند که نیازمند بررسی دقیق و کارشناسانه‌اند.
از این رو با دکتر علیرضا شافعی‌نیا، استادیار دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان به گفت‌وگو پرداختیم تا ضمن واکاوی وضعیت فعلی کشاورزی استان، راهکارهایی برای عبور از بحران و دستیابی به کشاورزی پایدار و هوشمند ارائه شود.
تسنیم: با توجه به ظرفیت‌های طبیعی استان، وضعیت فعلی کشاورزی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
شافعی‌نیا: طبق آمار رسمی سازمان جهاد کشاورزی، خوزستان حدود 1.2 میلیون هکتار زمین زراعی دارد که بین 700 تا 800 هزار هکتار آن آبی است.
این استان با وجود گرمای شدید، تابش بالا و اقلیم خاص، از منابع خدادادی گسترده‌ای برخوردار است که امکان کشاورزی در سطح وسیع را فراهم کرده‌اند.
اما متأسفانه به‌دلیل ضعف در برنامه‌ریزی، نبود سیاست‌گذاری منسجم و ناهماهنگی میان نهادهای اجرایی، این ظرفیت‌ها به‌درستی مورد بهره‌برداری قرار نگرفته‌اند.
کشاورزی استان در وضعیت مطلوبی نیست و بسیاری از تولیدکنندگان با چالش‌های جدی مواجه‌اند.
تسنیم: مهم‌ترین چالش مدیریتی در حوزه کشاورزی چیست؟
شافعی‌نیا: نبود الگوی کشت مشخص، یکی از اصلی‌ترین مشکلات است.
هنوز مشخص نیست چه محصولی، در چه زمانی و با چه حجمی باید تولید شود.
این فقدان برنامه‌ریزی باعث شده در برخی مقاطع، تولید مازاد محصولات مانند پیاز، سبزیجات و کاهو رخ دهد که نه‌تنها سودآور نیست، بلکه زیان‌بار است.
پاسخ به سه سؤال اساسی چه محصولی، چه زمانی، چه میزان پایه طراحی الگوی کشت ملی و منطقه‌ای است.
بدون این پاسخ‌ها، کشاورز سردرگم می‌ماند و بازار نیز دچار نوسان می‌شود.
تسنیم: تصمیمات حاکمیتی تا چه حد در این وضعیت مؤثر بوده‌اند؟
شافعی‌نیا: بسیاری از تصمیمات بدون ابزار اجرایی اعلام می‌شوند.
برای مثال، امسال کشت برنج ممنوع شد، اما چون سازوکار اجرایی وجود نداشت، این ممنوعیت عملی نشد و در مواردی حتی به تشکیل پرونده قضایی برای کشاورزان منجر شد.
این نوع برخورد نه برای کشاورز مطلوب است و نه برای کشور.
از سوی دیگر، محدودیت منابع آب همچنان به‌عنوان اصلی‌ترین مانع توسعه کشاورزی باقی مانده و سال‌هاست استان با آن دست‌وپنجه نرم می‌کند.
تسنیم: وضعیت نهاده‌های کشاورزی چگونه است؟
شافعی‌نیا: تخصیص نهاده‌ها ناکافی است و توزیع آن‌ها نیز به‌درستی انجام نمی‌شود.
تفاوت قیمت میان کود و سموم دولتی و آزاد گاهی تا پنج یا شش برابر می‌رسد.
این اختلاف قیمت باعث شده تولید از صرفه اقتصادی خارج شود و کشاورز با ریسک بالا وارد چرخه تولید شود.
اگر محصول خرید تضمینی نداشته باشد، کشاورز حتی ممکن است مجبور شود محصول را در زمین دفن کند، چون فروش آن نه‌تنها سود ندارد، بلکه ضرر هم دارد.
تسنیم: مصرف آب توسط نهادهای خاص چه وضعیتی دارد؟
شافعی‌نیا: برخی نهادها با عنوان خصوصی، اما با ماهیت دولتی، سهم بالایی از منابع آب را مصرف می‌کنند.
امسال با وجود ممنوعیت کشت برنج، کشت نیشکر بدون محدودیت ادامه یافت؛ در حالی که مصرف آب آن بیشتر است.
این تناقض‌ها نشان‌دهنده ضعف در مدیریت منابع و اجرای سیاست‌هاست.
تسنیم: با توجه به ممنوعیت کشت برنج در استان، اما ادامه کشت نیشکر، این سیاست‌ها چه تأثیری بر کشاورزان داشته‌اند؟
شافعی‌نیا: مصرف آب نیشکر شاید بیشتر نباشد، اما حداقل در حد برنج است.
با این حال، برای کشاورزی که قصد کشت برنج دارد، ممنوعیت اعمال می‌شود، اما برای نیشکر نه.
این دوگانگی در رفتار حاکمیت باعث سرخوردگی کشاورز و ایجاد نارضایتی می‌شود.
به نظر من باید برای این موضوع فکری جدی شود.
البته مباحث بسیار گسترده‌ای در مورد نیشکر وجود دارد.
هدف ما این نیست که بگوییم نیشکر را از خوزستان جمع کنند، بلکه باید آن را به مسیری هدایت کرد که هم منابع استان به‌درستی استفاده شود و هم اشتغالی که ایجاد کرده، پایدار بماند.
متأسفانه تاکنون چنین اتفاقی نیفتاده است.
تسنیم: نقش دانشگاه‌ها در اصلاح الگوی کشت و آموزش کشاورزان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
شافعی‌نیا: نقشی که باید ایفا شود با آنچه تاکنون ایفا شده، تفاوت دارد.
اگر بخواهم خروجی واقعی را عرض کنم، عملاً هیچ اتفاقی نیفتاده است.
سازمان جهاد کشاورزی خود را متولی کشت می‌داند.
حتی با برخی دانشگاه‌ها قراردادهایی برای تدوین الگوی کشت بسته شده، اما در عمل هیچ نتیجه‌ای حاصل نشده است.
دلیلش این است که اجرای الگوی کشت نیازمند قدرت اجرایی است.
باید بتوان به کشاورز اعلام کرد که امسال چه محصولی و با چه رقمی باید کشت شود.
وقتی مالکیت زمین در اختیار حاکمیت نیست یا ابزار حکمرانی وجود ندارد، نمی‌توان کشاورز را مجاب کرد.
مثلاً باید بتوان گفت امسال فقط این مقدار هویج یا پیاز کشت شود، نه بیشتر.
اما چنین سازوکاری وجود ندارد و تلاش‌ها تاکنون نتیجه ملموسی نداشته‌اند.
تسنیم: پروژه‌های انتقال آب بین‌حوزه‌ای چه تبعاتی برای اکوسیستم خوزستان داشته‌اند؟
شافعی‌نیا: انتقال آب یکی از معضلات جدی امروز خوزستان است.
نمونه بارز آن، وضعیت تالاب هورالعظیم است که به‌دلیل عدم تخصیص حقابه از سوی کشورهای بالادست مانند عراق و ترکیه، دچار بحران شده.
وقتی مسیر طبیعی آب یا حجم ورودی آن که طی هزاران سال شکل گرفته، تغییر کند، اکوسیستم منطقه دچار اختلال می‌شود.
کم‌آبی موجب خشک شدن نهرها و چشمه‌ها، مهاجرت یا انقراض تدریجی گونه های جانوری و گیاهی و در خوشبینانه ترین حالت منجر به کاهش تنوع ژنتیکی گونه‌ها و آسیب‌های شدید زیست‌محیطی می‌شود.
جابجایی آب مگر در موارد بسیار ضروری، آن‌هم در حجم محدود، قابل توجیه است.
اما اینکه آب را به مناطق خشک منتقل کنیم تا کارخانه فولاد یا کاشی‌سازی احداث شود، به هیچ عنوان منطقی نیست.
این تصمیمات نه‌تنها به زیان خوزستان، بلکه به زیان مناطق مقصد نیز خواهد بود.
اعتراضات مردم خوزستان و اصفهان نشان می‌دهد که هزینه‌های زیست‌محیطی این تصمیمات پرداخت شده، اما نارضایتی همچنان پابرجاست.
از نظر اقتصادی، اجتماعی، زیست‌شناسی و اکولوژیکی، انتقال گسترده آب بین حوزه‌ها به هیچ وجه صلاح نیست.
تنها در مواردی که مشکل آشامیدنی مردم مطرح باشد، شاید بتوان بخشی از آن را مجاز دانست، اما فراتر از آن نباید اتفاق بیفتد.
تسنیم: چه راهکاری برای استفاده بهینه از منابع آبی در بخش کشاورزی پیشنهاد می‌کنید؟
شافعی‌نیا: این موضوع بیشتر در تخصص همکاران حوزه آبیاری است، اما به‌طور کلی اگر بتوانیم سیستم‌های آبیاری را به سمت روش‌های نوین تحت فشار هدایت کنیم، مدیریت منابع آبی بسیار بهینه‌تر خواهد شد.
استفاده از آبیاری قطره‌ای، بارانی و سایر روش‌های مدرن می‌تواند مصرف آب را به‌شدت کاهش دهد و بهره‌وری را افزایش دهد.
تسنیم: با توجه به محدودیت منابع آبی، چه راهکارهایی برای بهینه‌سازی مصرف آب در بخش کشاورزی پیشنهاد می‌کنید؟
شافعی‌نیا: استفاده از آبیاری تحت فشار یکی از راهکارهای مؤثر در کاهش هدررفت آب است.
این سیستم‌ها مانع تبخیر سطحی می‌شوند و آب را مستقیم به ریشه گیاه می‌رسانند.
با این حال، در خوزستان به‌دلیل کیفیت پایین آب و بالا بودن املاح، برخی از این سیستم‌ها دچار گرفتگی و خوردگی می‌شوند و هزینه‌های سنگینی به کشاورز تحمیل می‌کنند.
در دنیا انواع مختلفی از این سیستم‌ها وجود دارد، اما انتخاب نوع مناسب نیازمند بررسی تخصصی و تطبیق با شرایط اقلیمی و کیفیت منابع آبی استان است.
تسنیم: آیا تغییر الگوی کشت می‌تواند در کاهش مصرف آب مؤثر باشد؟
شافعی‌نیا: قطعاً.
در حال حاضر بیش از 80 هزار هکتار نیشکر در استان کشت می‌شود که مصرف آب بالایی دارد.
اگر این سطح زیر کشت به چغندر قند تغییر یابد، صرفه‌جویی قابل توجهی در مصرف آب حاصل می‌شود.
چغندر قند گیاهی یک‌ساله است که عمده دوره رشد آن با فصل بارندگی در خوزستان هم‌زمان است، برخلاف نیشکر که در تابستان و دوره کم‌آبی نیاز به آبیاری دارد.
علاوه بر این، چغندر قند از نظر زراعی مزایای متعددی دارد؛ آفات و بیماری‌های کمتری دارد و در شرایط اقلیمی استان عملکرد مناسبی نشان داده است.
حاکمیت باید در این زمینه سیاست‌گذاری مؤثر و حمایت عملی داشته باشد.
تسنیم: ریزگردها چه تأثیری بر کشاورزی استان گذاشته‌اند؟
شافعی‌نیا: اگر بخواهیم ریزگردها را از منظر کشاورزی بررسی کنیم، مهم‌ترین آسیب آن‌ها فرسایش خاک است.
این ذرات از مناطقی با پوشش گیاهی ضعیف بلند می‌شوند و در مناطق دیگر ته‌نشین می‌شوند.
نشستن ریزگردها بر سطح گیاهان، جذب نور را کاهش می‌دهد، اما عامل اصلی محدودکننده نیست.
آنچه نگران‌کننده است، از بین رفتن منابع خاکی است.
مقام معظم رهبری نیز بارها بر حفظ خاک کشور تأکید کرده‌اند.
متأسفانه به‌دلیل کاهش بارندگی و بهره‌برداری نادرست از مراتع، این پدیده تشدید شده و تبعات بهداشتی و زیست‌محیطی گسترده‌ای به همراه داشته است.
تسنیم: چشم‌انداز شما برای آینده کشاورزی استان چیست و چه سیاست‌هایی باید در سطح ملی و استانی اتخاذ شود؟
شافعی‌نیا: توسعه کشاورزی باید با حفظ ذخایر همراه باشد؛ اعم از ذخایر آب، خاک و ژنتیک.
نخستین گام، تدوین الگوی کشت مناسب است تا کشاورز بتواند محصولی تولید کند که با قیمت منصفانه در بازار عرضه شود و درآمد پایداری داشته باشد.
دوم، حفظ منابع طبیعی مانند مراتع، جنگل‌ها و چراگاه‌هاست.
حاکمیت باید برنامه‌هایی برای تأمین علوفه دام‌ها در دوره خشکسالی داشته باشد.
در حوزه آبخیزداری نیز باید آب‌های سطحی محدود کشور مهار و به سفره‌های زیرزمینی تزریق شوند.
مهم‌تر از همه، جلوگیری از تغییر کاربری اراضی کشاورزی به مسکونی یا ویلاست که متأسفانه در سال‌های اخیر افزایش یافته.
تقویت آبخیزها، حفظ تالاب‌ها و جلوگیری از انتقال بی‌رویه آب بین حوزه‌ها از دیگر اولویت‌هاست.
اگر این سیاست‌ها به‌درستی اجرا شوند، می‌توان به آینده کشاورزی استان امیدوار بود.
تسنیم: با توجه به تجربه‌های گذشته، چه منابعی در استان وجود دارد که احیای آن‌ها می‌تواند به پایداری کشاورزی کمک کند؟
شافعی‌نیا: در جنوب اهواز، به‌سمت جاده خرمشهر، روستاهایی وجود دارد که ساکنان آن‌ها زمانی از طریق پرورش گاومیش امرار معاش می‌کردند.
منابع آبی در اختیارشان بود، تولید داشتند، گوشت مصرف می‌کردند و نیازی به حمایت دولتی نداشتند.
امروز همان تولیدکنندگان، متقاضی کار شده‌اند.
ما برای حل یک مشکل، چندین مشکل دیگر ایجاد کرده‌ایم.
باید به‌سمت احیای منابعی برویم که خودمان از بین برده‌ایم.
این سیاستی است که دولت باید در پیش بگیرد تا کشاورزی پایدار شکل بگیرد.
تسنیم: آیا کشاورزی هوشمند می‌تواند در استان خوزستان کاربردی باشد؟
شافعی‌نیا: کشاورزی هوشمند یا دقیق، در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته، اما استفاده از آن نیازمند سرمایه‌گذاری اولیه بالاست.
در گلخانه‌ها و بررسی نیازهای آبی و تغذیه‌ای، این تکنولوژی‌ها بسیار مفیدند، اما برای کشاورز معمولی قابل توجیه نیستند.
بسیاری از کشاورزان دانش استفاده از این فناوری‌ها را ندارند.
اگر قرار است این تحول رخ دهد، باید دولت حمایت کند؛ مثلاً با ارائه وام‌های کم‌بهره یا تسهیلات ویژه برای تبدیل گلخانه‌های سنتی به هوشمند.
بدون این حمایت، توسعه کشاورزی دقیق در استان ممکن نیست.
تسنیم: چه انتظاری از رسانه‌ها و نهادهای اجرایی دارید؟
شافعی‌نیا: از شما به‌عنوان رسانه تشکر می‌کنم که به این موضوعات می‌پردازید.
جای خوشحالی دارد.
خواهشم این است که این واقعیات به‌صورت شفاف در اختیار مردم قرار گیرد تا در جریان باشند.
نکته مهم دیگر، وجود یک حلقه مفقوده بین دانشگاه و اجراست.
دانشگاهیان طرح و ایده می‌دهند، اما ابزار اجرا در اختیارشان نیست.
اگر دانشگاه الگوی کشت مناسبی ارائه دهد، توان اجرایی ندارد.
تصمیم‌گیرندگان جای دیگری هستند.
ما انتظار داریم دانشگاه‌ها کار علمی خود را انجام دهند، اما واقعیت این است که کسی به آن‌ها توجه نمی‌کند.
این دوگانگی باید حل شود؛ نمی‌توان همین‌طور ادامه داد.
کشاورزی خوزستان در ترافیک تصمیم‌های بی‌جهت
گفت‌وگو با دکتر شافعی‌نیا تصویری روشن ارائه می‌کند؛ تصویری که نشان می‌دهد، مشکل اصلی کم‌توجهی به ظرفیت‌هاست.
استانی که روزگاری دامداری سنتی در روستاهای جنوب اهواز بدون نیاز به حمایت دولتی چرخه‌ای پایدار شکل داده بود، امروز با کشاورزانی روبه‌روست که برای تأمین معاش چشم‌انتظار سیاست‌های نجات‌بخش مانده‌اند.
نیشکر نماد تناقض سیاست‌گذاری شده است؛ محصولی با مصرف آبی بالا که در اوج ممنوعیت کشت برنج بدون محدودیت توسعه یافته.
دانشگاه‌ها الگوی کشت پیشنهاد می‌دهند اما اجرا در اختیار نهادهایی قرار گرفته که گاه به توصیه‌های علمی بی‌اعتنا هستند.
کشاورزی هوشمند امیدبخش است ولی بدون حمایت مالی و آموزشی در حد شعار باقی می‌ماند.
ریزگردها خاک را فرسایش می‌دهند، انتقال آب اکوسیستم را تهدید می‌کند و کشاورزی خوزستان همچنان در انتظار بازنگری جدی سیاست‌های ملی و استانی است، این بازنگری باید با احیای منابع بومی آغاز شود.
اگر قرار باشد کشاورزی خوزستان پایدار بماند، تصمیم‌گیرندگان باید ممنوعیت‌های متناقض را کنار بگذارند و سیاست‌هایی طراحی کنند که با واقعیت‌های اقلیمی هم‌خوانی داشته باشند و با ظرفیت‌های انسانی و علمی هماهنگ شوند.
گفت‌وگو از مینوفر چراغی
انتهای پیام/
