تاریخچه دانشگاه تهران
دانشگاه تهران به عنوان یکی از نمادهای علم، فرهنگ و آموزش عالی در ایران شناخته می‌شود. این دانشگاه علاوه بر نقشی که در تولید دانش و تربیت نیروی انسانی ایفا کرده، در بستر تحولات سیاسی و اجتماعی کشور نیز همیشه حضوری فعال داشته است.
دانشگاه تهران به عنوان یکی از نمادهای علم، فرهنگ و آموزش عالی در ایران شناخته می‌شود.
این دانشگاه علاوه بر نقشی که در تولید دانش و تربیت نیروی انسانی ایفا کرده، در بستر تحولات سیاسی و اجتماعی کشور نیز همیشه حضوری فعال داشته است.
کد خبر: 740001 | ۱۴۰۴/۰۷/۱۳ ۱۴:۴۹:۳۵
زهرا تجویدی- دانشگاه تهران به عنوان یکی از نمادهای علم، فرهنگ و آموزش عالی در ایران شناخته می‌شود.
این دانشگاه علاوه بر نقشی که در تولید دانش و تربیت نیروی انسانی ایفا کرده، در بستر تحولات سیاسی و اجتماعی کشور نیز همیشه حضوری فعال داشته است.
«دانشگاه مادر» لقبی است که اغلب به آن داده‌اند؛ اما چگونه چنین جایگاهی را به دست آورده است؟
در این مقاله از آغاز اندیشه تأسیس دانشگاه در ایران تا وضعیت کنونی دانشگاه تهران را مرور می‌کنیم.
پیش‌زمینه تفکر آموزش عالی در ایران
برای درک زمینه تأسیس دانشگاه تهران باید به پیش از عصر پهلوی بازگردیم.
در ایران پیشامدرن، مراکز علمی و آموزشی عمدتاً در قالب مدارس دینی، مکاتب سنتی و حوزه‌های علوم مذهبی فعالیت می‌کردند.
با این حال، در دوران ساسانی، شهر جندی‌شاپور به عنوان مرکزی علمی، پزشکی، فلسفی و هنری شهرت داشت و بعدها در دوره اسلامی، مراکزی مانند بیت‌الحکمه و مدارس نظامیه نمونه‌هایی از تلاش برای سازمان‌دهی آموزش عالی بودند.
در دوره قاجار، با تماس بیشتر ایران با دنیای غرب و نیاز به نوسازی، اندیشه تأسیس موسسات آموزش عالی جدید قدرت گرفت.
مهم‌ترین اقدام در این زمینه، تأسیس دارالفنون بود.
امیرکبیر در سال ۱۲۳۰ شمسی دارالفنون را بنیان گذاشت و در آن رشته‌هایی مانند مهندسی، داروسازی، طب و علوم نظامی تدریس شد.
دارالفنون اگرچه نمی‌توانست تحقق کامل آرزوی تأسیس دانشگاه جامع باشد، اما پیش‌درآمد جدی برای ورود علوم جدید به ایران به شمار می‌رفت.
پس از دارالفنون، کوشش‌هایی برای توسعه آموزش عالی انجام شد، اما هیچ مرکزی وجود نداشت که رشته‌های مختلف را به صورت منسجم دربرگیرد.
مؤسسات پراکنده‌ای مانند مدرسه عالی طب و مدرسه عالی حقوق در تهران فعالیت می‌کردند.
در این دوره، ایده ایجاد مرکزی جامع برای آموزش عالی به تدریج شکل گرفت.
در اوایل دوره پهلوی، برخی از نخبگان و دانشمندان مانند محمود حسابی به همراه وزیران فرهنگ، طرح‌هایی برای ایجاد دانشگاهی فراگیر ارائه کردند.
گفته می‌شود در سال ۱۳۰۷ شمسی، حسابی با علی‌اصغر حکمت، وزیر فرهنگ وقت، درباره لزوم تأسیس یک دانشگاه ملی گفتگو کرده بود.
این پیشنهاد سرانجام در دهه بعد به ثمر نشست.
تولد دانشگاه تهران
طرح تأسیس دانشگاه تهران به صورت رسمی ابتدا در سال ۱۳۰۵ شمسی مطرح شد.
تبدیل این ایده به واقعیت چند سالی زمان برد.
در سال ۱۳۱۲، در یکی از نشست‌های دولت درباره آبادانی تهران، علی‌اصغر حکمت که کفیل وزارت معارف بود، اعلام کرد که تهران با همه پیشرفت‌های عمرانی‌اش از نبود یک دانشگاه رنج می‌برد.
این سخن، سرآغاز حرکتی شد که نهایتاً به تأسیس دانشگاه تهران انجامید.
مأموریت طراحی دانشگاه به آندره گُدار، معمار فرانسوی و مدیر وقت باستان‌شناسی ایران، سپرده شد.
او با مطالعه طرح‌های دانشگاهی در فرانسه، نقشه‌ای برای پردیس اصلی دانشگاه تهیه کرد و آن را با ویژگی‌های تهران سازگار ساخت.
یکی از بحث‌برانگیزترین بخش‌های تاریخ دانشگاه تهران، انتخاب محل ساخت آن بود.
در ابتدا دو گزینه مطرح شد: زمین‌های بهجت‌آباد و باغ جلالیه.
برخی مقامات به بهجت‌آباد علاقه داشتند اما گُدار آن منطقه را از نظر فنی نامناسب دانست.
رضاشاه در نهایت باغ جلالیه را انتخاب و دستور ساخت دانشگاه را صادر کرد.
در روز پانزدهم بهمن ۱۳۱۳، کلنگ تأسیس دانشگاه تهران به زمین زده شد.
طراحی اولیه شامل شش خیابان داخلی بود و در اطراف آن‌ها درختان چنار کاشته شد.
این طراحی از همان آغاز نشانی از تلفیق سنت و مدرنیته داشت که بعدها در معماری دانشگاه نیز دیده شد.
افتتاح رسمی و ادغام مؤسسات
افتتاح رسمی دانشگاه تهران در ۲۴ اسفند ۱۳۱۳ برگزار شد.
مراسم در دانشکده حقوق انجام گرفت و محمدعلی فروغی، نخست‌وزیر وقت، در آن سخنرانی کرد.
دانشگاه در ابتدا با ادغام چند مؤسسه آموزشی شکل گرفت: دارالفنون، مدرسه عالی طب، مدرسه عالی حقوق، مدرسه عالی سیاسی، مدارس صنایع و هنر، مدرسه عالی فلاحت و چند نهاد دیگر.
این ادغام، نقطه آغاز شکل‌گیری یک دانشگاه جامع در ایران بود.
نخستین شورای دانشگاه با حضور رؤسای دانشکده‌ها تشکیل شد و ساختار رسمی دانشگاه تدوین گردید.
تا سال ۱۳۲۱، ریاست دانشگاه عمدتاً بر عهده وزیران فرهنگ بود.
دانشگاه تهران از همان آغاز بر اساس الگوی دانشگاه‌های فرانسه طراحی شده بود و روحیه‌ای مدرن در برنامه‌ریزی آموزشی و معماری آن دیده می‌شد.
دهه‌های نخست و تحولات اولیه
پس از افتتاح، دانشکده‌های ادبیات و علوم انسانی، علوم، فنی، پزشکی، حقوق و هنرهای زیبا آغاز به کار کردند.
ساختمان‌های هر یک به تدریج تکمیل و کتابخانه مرکزی نیز در همان سال‌های نخست پایه‌گذاری شد.
استادان بزرگی همچون جلال‌الدین همایی، بدیع‌الزمان فروزانفر، عبدالعظیم قریب، علی‌اکبر دهخدا، محمود حسابی و محمد معین در دانشگاه تدریس می‌کردند و نسل‌های نخست دانشجویان را آموزش دادند.
در حوزه فنی، نخستین دوره‌های مهندسی در رشته‌هایی مانند برق، راه و ساختمان، معدن و مکانیک برگزار شد و ریاست این بخش بر عهده دکتر حسابی بود.
بعدها این بخش به «دانشکده فنی» و سپس به «دانشکدگان فنی» تبدیل شد.
دانشگاه تهران از همان آغاز در قلب پایتخت جای گرفت؛ از جنوب به خیابان انقلاب، از شمال به خیابان پورسینا، از شرق به خیابان قدس و از غرب به خیابان ۱۶ آذر محدود بود.
موقعیت مرکزی آن، به گسترش ارتباط میان دانشگاه و جامعه شهری کمک شایانی کرد.
تأثیرات اجتماعی و فرهنگی
در دهه‌های نخست، دانشگاه تهران علاوه بر نقش آموزشی، به محفل گفت‌وگو و شکل‌گیری اندیشه‌های نو تبدیل شد.
کرسی‌های سخنرانی، انجمن‌های ادبی و فرهنگی و نشریات دانشجویی از همان ابتدا بخشی از حیات دانشگاه بودند.
به تدریج، دانشگاه تهران به فضایی برای تبادل اندیشه میان سنت و مدرنیته بدل شد.
در دهه‌های بعد، این فضا در قالب فعالیت‌های سیاسی، اعتراضات دانشجویی و مباحث فکری تداوم یافت.
در دوران پس از جنگ جهانی دوم، دانشگاه تهران به مرکز مهمی برای نخبگان سیاسی، فرهنگی و علمی تبدیل شد.
بسیاری از روشنفکران و سیاست‌مداران آینده کشور در همین دانشگاه پرورش یافتند.
دانشگاه تهران در عصر معاصر
امروزه دانشگاه تهران با بیش از ۱۹ دانشکده مستقل، ۶ دانشکدگان، چندین پردیس منطقه‌ای و ده‌ها مرکز تحقیقاتی، بزرگ‌ترین و جامع‌ترین دانشگاه کشور به شمار می‌رود.
پردیس مرکزی دانشگاه در محدوده خیابان انقلاب واقع است و شامل ساختمان‌های دانشکده‌های هنر، علوم انسانی، علوم پایه، فنی، حقوق، پزشکی و داروسازی است.
دانشکده‌های علوم اجتماعی، اقتصاد، الهیات و معارف اسلامی عمدتاً در محدوده امیرآباد قرار دارند.
در سال ۱۳۷۰، دانشکده‌های پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی از دانشگاه تهران جدا شدند و دانشگاه علوم پزشکی تهران تشکیل شد.
این تفکیک به منظور تخصصی‌تر شدن آموزش در حوزه‌های علوم پزشکی صورت گرفت.
دانشگاه تهران همچنین دارای پردیس بین‌المللی کیش است که برخی دوره‌های خود را به زبان انگلیسی برگزار می‌کند و هدف آن جذب دانشجویان خارجی و ارتقای ارتباطات علمی بین‌المللی است.
نقش در پژوهش و انتشارات
دانشگاه تهران در دهه‌های اخیر تمرکز ویژه‌ای بر پژوهش و تولید علم داشته است.
این دانشگاه سهم بزرگی در انتشار مقالات علمی، پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی کشور دارد.
کتابخانه مرکزی دانشگاه یکی از بزرگ‌ترین مراکز علمی در ایران است و میلیون‌ها جلد کتاب، نسخه خطی و منابع دیجیتال را در خود جای داده است.
افزون بر این، مراکز پژوهشی دانشگاه در رشته‌های مختلف علوم انسانی، فنی، حقوق، هنر و علوم اجتماعی فعالیت گسترده‌ای دارند و بسیاری از پروژه‌های ملی با همکاری آن‌ها انجام می‌شود.
دانشگاه تهران و تحولات سیاسی‌اجتماعی
دانشگاه تهران نه تنها در عرصه علم، بلکه در تحولات فرهنگی و سیاسی ایران نیز جایگاه ویژه‌ای داشته است.
در مقاطع مختلف تاریخ معاصر، دانشجویان و استادان این دانشگاه در رویدادهای ملی نقش‌آفرینی کرده‌اند؛ از جنبش‌های دانشجویی گرفته تا تحولات فرهنگی و اجتماعی پس از انقلاب اسلامی.
دانشگاه همواره محلی برای نقد، گفت‌وگو و شکل‌گیری اندیشه‌های نو بوده است.
این نقش دوگانه علمی و اجتماعی باعث شده دانشگاه تهران در بزنگاه‌های تاریخی کشور حضوری پررنگ داشته باشد.
چهره‌های برجسته و میراث علمی
دانشگاه تهران خانه بسیاری از استادان و دانشجویان نام‌آور ایران بوده است.
چهره‌هایی چون جلال‌الدین همایی، بدیع‌الزمان فروزانفر، عبدالعظیم قریب، علی‌اکبر دهخدا، محمود حسابی، محمد معین، مرتضی مطهری و یدالله سحابی از استادان برجسته این دانشگاه بوده‌اند.
این افراد در رشته‌های گوناگون از ادبیات و فلسفه گرفته تا فیزیک و مهندسی، نقشی اساسی در گسترش دانش و فرهنگ ایران داشته‌اند.
دانشگاه تهران در تربیت بسیاری از رهبران فکری، مدیران فرهنگی و اندیشمندان تأثیرگذار نقشی غیرقابل انکار ایفا کرده است.
فارغ‌التحصیلان دانشگاه تهران در عرصه‌های مختلف از آموزش و پژوهش تا سیاست و هنر حضور مؤثری داشته‌اند و میراث این دانشگاه را در جامعه گسترش داده‌اند.
چالش‌ها، انتقادات و چشم‌انداز آینده
با وجود جایگاه ممتاز، دانشگاه تهران در طول تاریخ خود با چالش‌هایی نیز روبه‌رو بوده است.
یکی از انتقادهای همیشگی، تمرکز بیش از حد امکانات و بودجه در این دانشگاه در مقایسه با مراکز استانی است.
از سوی دیگر، برخی مداخلات سیاسی در مدیریت دانشگاه در برهه‌هایی از تاریخ، استقلال علمی آن را تهدید کرده است.
محدودیت‌های پژوهشی، کاهش بودجه و چالش‌های ناشی از مهاجرت نخبگان از دیگر دغدغه‌های جدی هستند.
در عین حال، دانشگاه تهران در مسیر توسعه بین‌المللی خود گام‌هایی برداشته است.
همکاری‌های علمی با دانشگاه‌های خارجی، افزایش دوره‌های انگلیسی‌زبان و توسعه زیرساخت‌های فناوری از جمله اقدامات اخیر بوده‌اند.
آینده دانشگاه تهران وابسته به میزان توانایی آن در سازگاری با تغییرات جهانی آموزش عالی است.
اگر بتواند ضمن حفظ هویت تاریخی خود به سوی نوآوری و فناوری حرکت کند، همچنان به عنوان پرچم‌دار آموزش عالی ایران باقی خواهد ماند.
دانشگاه تهران نه در یک روز و نه با یک فرمان، بلکه حاصل روندی تاریخی از شکل‌گیری اندیشه آموزش مدرن در ایران است.
از دارالفنون امیرکبیر تا ادغام مؤسسات عالی در دهه ۱۳۱۰، از معماران فرانسوی تا اندیشمندان ایرانی، همه در ساخت بنایی سهیم بوده‌اند که امروز به عنوان قلب آموزش عالی کشور شناخته می‌شود.
در طول نزدیک به یک قرن، دانشگاه تهران مرکز تولید علم، اندیشه و فرهنگ بوده و تأثیر آن در سیاست، جامعه و تمدن ایرانی انکارناپذیر است.
وظیفه امروز این دانشگاه، حفظ میراث گذشته در کنار نوسازی و پاسخ‌گویی به نیازهای آینده است؛ وظیفه‌ای دشوار اما ممکن، اگر همان روح پیشرو و علمی که در سال ۱۳۱۳ آن را بنا نهاد، همچنان زنده بماند.