سونامی سالخوردگی در انتظار استان مرکزی/ نگاه کاربردی به تغییر الگوی فرزندآوری در خانواده

به گزارش خبرگزاری تسنیم از اراک، استان مرکزی، به عنوان قلب صنعتی و کشاورزی ایران، امروزه با چالشی عمیق و چندبعدی مواجه است: پدیده همزمان سالمندی جمعیت و کاهش نرخ ازدواج و فرزندآوری.
این روند، نه تنها یک شاخص جمعیتی، بلکه یک مسئله حیاتی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که بی‌توجهی به آن، آینده این استان را با مخاطرات جدی روبرو خواهد کرد.
این اتفاقات سبب افزایش سهم سالمندان می شود به طوریکه داده‌های جمعیتی نشان می‌دهد استان مرکزی در مسیر پیرشدن شتابان جمعیت قرار دارد.
کاهش موالید و افزایش امید به زندگی، باعث شده تا هرم سنی استان به تدریج به شکل یک "ستون" درآید که پایه جوان و میانی باریک و رأس سالمند آن در حال گسترش است.
از سوی دیگر، سن ازدواج در استان به طور محسوسی افزایش یافته و تعداد ازدواج‌های ثبت‌شده رو به کاهش است.
عوامل اقتصادی بزرگ‌ترین مانع در این زمینه محسوب می‌شوند و نیز، نرخ باروری در استان مرکزی به زیر سطح جایگزینی سقوط کرده و تمایل به تک‌فرزندی یا حتی بی‌فرزندی در حال افزایش است.
بنابراین، استان مرکزی در یک گذرگاه جمعیتی حساس قرار دارد.
پدیده کاهش ازدواج و فرزندآوری و پیری جمعیت، یک تهدید استراتژیک برای توسعه پایدار این استان است.
غلبه بر این چالش، تنها با عزم جدی مسئولان استانی و ملی، همراهی نهادهای فرهنگی و مشارکت فعال خود مردم ممکن است.
زمان برای اقدام رو به اتمام است؛ آینده استان مرکزی به تصمیمات و اقدامات امروز ما گره خورده است.
موضوعات مهم درحوزه جوانی جمعیت، ازدواج و ضرورت تسهیل تشکیل خانواده جوانان و همچنین چالش سالمندی در استان مرکزی مجموعه موضوعاتی شد تا خبرنگار خبرگزاری تسنیم در یک مصاحبه تفصیلی و تحلیلی برپایه اطلاعات و اسناد منتشر شده از سوی مسئولان در استان مرکزی، ابعاد مختلف مسائل را با "لیلا حسینخانی" روانشناس، مشاور و کارشناس خانواده در استان مرکزی به بحث و گفت‌و‌گو بگذارد که مشروح آن در زیر می‌آید:
عبدالرضا کریمی، مدیرکل ثبت احوال استان مرکزی فروردین ماه 1404 با اشاره به وضعیت آمار موالید در استان مرکزی گفت: در سال گذشته 11 هزار و 786 واقعه ولادت در استان به ثبت رسیده که نسبت به سال 1402 با 12 هزار و 648 ولادت، کاهش هفت درصدی نشان می‌دهد.
وی افزود: از این تعداد، 6 هزار و 14 مورد پسر و 5 هزار و 772 مورد دختر بودند که شامل 11 هزار و 289 تک‌ قلو، 238 دو قلو و 7 مورد سه‌ قلو می‌شد، 36.3 درصد مادران یک فرزند، 44.7 درصد دو فرزند، 15.9 درصد سه فرزند و 1.1 درصد چهار فرزند یا بیشتر داشتند.
کریمی عنوان کرد: متوسط سن مادران در اولین فرزند‌آوری 28.6 سال و پدران 33.6 سال بود که بالاتر از متوسط کشوری است که بالاترین نرخ ولادت مربوط به شهرستان‌های کمیجان و خنداب و کمترین نرخ مربوط به تفرش و محلات بوده است.
این آمار و ارقام موضوع سوال نخست از روانشناس، مشاور و کارشناس خانواده در استان مرکزی شد که در پاسخ به اینکه این روزها وضعیت ازدواج و موالید در استان به شدت پایین آمده، بفرمایید علت این موضوع چیست؟
اظهار کرد: در استان مرکزی (مثل خیلی از استان‌های صنعتی ایران) مشکلاتی مثل بیکاری، تورم و گرانی مسکن، افزایش اجاره بها، اشتغال بی‌ثبات و کاهش قدرت خرید، کسب استقلال مالی و حرفه ای قبل ازدواج تامین آینده مالی خانواده را دشوار کرده است.
همین امر باعث می‌شود جوانان احساس امنیت اقتصادی نکنند.
حسینخانی افزود: وقتی افراد در شرایط ابهام و آینده نامطمئن دارای فشار اقتصادی و نداشتن چشم‌انداز روشن، زندگی میکنند دچار اضطراب آینده می شوند که این اضطراب باعث اجتناب از تعهد بلندمدت مثل ازدواج یا داشتن فرزند می شود.
وی اضافه کرد: طبق نظریه نیازهای مازلو انسان زمانی به ازدواج و فرزندآوری فکر می‌کند که نیازهای پایه‌ای مثل امنیت اقتصادی و شغلی تأمین شده باشد و وقتی نیازهای ابتدایی (مسکن، درآمد پایدار) ارضا نشود، افراد به نیازهای سطح بالاتر مثل تعلق، عشق، ازدواج و والد شدن کمتر توجه می‌کنند.
مجموعه عواملی باعث می شود افراد از پذیرش نقش همسر یا والد بودن فرار کنند
اکرم حمزه لوئیان، رئیس گروه سلامت مادران، جمعیت و باروری سالم معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی اراک اردیبهشت امسال گفت: 170 هزار جوان استان مرکزی 20 تا 40 سال در سن ازدواج و مجرد هستند، موضوع قابل اهمیت که محور سوال دوم گفت‌و‌گوی تفصیلی تسنیم قرار گرفت.
روانشناس، مشاور و کارشناس خانواده در استان مرکزی در پاسخ به اینکه درحالیکه خیلی از خانواده های متمول فرزندانی دارند که تمایلی به ازدواج ندارند، به نظر شما چرا جوانان رغبتی به ازدواج ندارند؟
اظهار کرد: تغییرات ارزشی و سبک زندگی جوانان، ازدواج‌های غیررسمی، مهاجرت جوانان، گذار فرهنگی از سنت به مدرنیته، ارزش‌های فردگرایانه، تمایل به سبک زندگی مدرن، افزایش سطح تحصیلات و تعارض بین نقش‌های مختلف (دانشجو بودن، کارمند بودن، دختر-پسر خانواده بودن) باعث می شود، افراد از پذیرش نقش جدید (همسر یا والد بودن) فرار کنند.
طبق نظریه‌های انگیزشی پاداش وهزینه، افراد زمانی ازدواج می‌کنند یا بچه‌دار می‌شوند که پاداش روانی-اجتماعی این کار بیشتر از هزینه‌هایش باشد.
در جامعه امروز، جوانان استان هزینه‌های ازدواج و بچه‌داری (مالی، روانی، فردی و...) را بیشتر از پاداش‌هایش می‌بینند که همین امر باعث می‌شود ترجیح بدهند ازدواج یا فرزندآوری رو عقب بیندازند.
کاهش نرخ موالید و ازدواج، عامل ایجاد مخاطرات فردی
روانشناس، مشاور و کارشناس خانواده در استان مرکزی در پاسخ به اینکه کاهش ازدواج و افزایش سن و پیری جامعه چه مخاطراتی به دنبال دارد؟
اظهار کرد: کاهش نرخ موالید و ازدواج باعث ایجاد مخاطرات فردی مثل افزایش احساس تنهایی و انزوا، افسردگی، اختلالات روانی، کاهش رضایت از زندگی، کاهش حس معنا، هدفمندی در زندگی، احساس شادی، افزایش اضطراب آینده، نداشتن همراه و حمایت عاطفی در آینده، ضعیف شدن شبکه های حمایتی، افزایش بحران هویت اجتماعی جوانان می شود.
حسینخانی ادامه داد: همچنین، کاهش اعتماد، همکاری و انسجام اجتماعی، سالمند شدن جمعیت، نگرانی برای پیری، افزایش بار مراقبتی و فشار روانی روی نسل میانی، احساس ناامیدی و کاهش امید به آینده بی‌ثباتی، بدبینی جمعی و کاهش امید اجتماعی و افزایش فردگرایی افراطی که منجر به احساس پوچی، بی‌معنایی و گسست اجتماعی می‌شود از دیگر کحاطرات این اتفاق است.
باید به راهکارهای علمی و عملی در حوزه فرزندآوری توجه کرد
مشاور و کارشناس خانواده در استان مرکزی در پاسخ به اینکه چه برنامه هایی می توان برای ترغیب به ازدواج و فرزنداوری داشت؟
اظهار کرد: در این خصوص به راهکارهای روان‌شناسی مثل کاهش اضطراب آینده در افراد، برگزاری کارگاه‌ها و مشاوره‌های روان‌شناسی برای افراد، آموزش مهارت‌های زندگی مشترک، مشاوره پیش از ازدواج (با حمایت دولت)، تغییر نگرش فرهنگی به ازدواج، در رسانه‌ها و فضای مجازی و ساخت برنامه‌ها و محتوای جذاب درباره خانواده موفق می توان اشاره کرد.
وی بیان کرد: همچنین الگوسازی زوج‌های موفق هم‌سن جوانان، افزایش حس معنا و هویت اجتماعی، ایجاد کمپین‌های فرهنگی، تأمین امنیت اقتصادی، وام ازدواج واقعی و قابل‌دسترس (با اقساط طولانی و بهره پایین)، ایجاد طرح‌های مسکن حمایتی برای زوج‌های جوان، اشتغال پایدار و حمایت از کارآفرینی جوانان را به عنوان دیگر راهکارهای حل این مشکل می توان مورد اشاره قرار داد.
حسینخانی خاطرنشان کرد: حمایت عملی از فرزندآوری، مرخصی طولانی‌تر برای مادران و حتی پدران، افزایش یارانه‌های فرزند و پوشش بیمه‌ای برای هزینه‌های درمان و آموزش کودک، توسعه مهدکودک‌های باکیفیت و ارزان برای والدین شاغل و تشویق ازدواج ساده و کم‌هزینه، با ترویج فرهنگ ازدواج آسان و مبارزه با تجمل‌گرایی از دیگر راهکارها در این حوزه است.
شاهد تغییر الگوی فرزندآوری در بسیاری از خانواده‌های ایرانی هستیم
مدیر گروه سلامت خانواده و جمعیت معاونت بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی اراک اردیبهشت ماه 1402 اعلام کرد: در استان مرکزی حدود 30 درصد از خانواده‌ها، تک‌فرزند و بدون فرزند هستند که کلاس‌های آموزشی و مشاوره برای این خانواده‌ها برگزار و تبعات تک‌فرزندی و بدون فرزندی به زوج‌ها گوشزد می‌شود.
این مسئله موضوعی بود که روانشناس، مشاور و کارشناس خانواده در استان مرکزی در پاسخ به این سوال که امروز خانواده ها تمایلی به فرزند ندارند و ‌یا تمایل به رویکرد تک فرزندی را دارند، فکر می کنید علت چیست و این انفاق چه تاثیر منفی می تواند به دنبال داشته باشد؟
اظهار کرد: امروزه شاهد تغییر الگوی فرزندآوری در بسیاری از خانواده‌های ایرانی هستیم؛ روندی که در آن تمایل به داشتن حتی یک فرزند نیز کاهش یافته و رویکرد "تک‌فرزندی" به یک ترجیح رایج تبدیل شده است.
این تحول اجتماعی، ریشه در مجموعه‌ای از عوامل به هم پیوسته دارد و در صورت تداوم، می‌تواند پیامدهای گسترده‌ای برای ساختار جامعه به همراه داشته باشد.
رویکرد تک فرزندی یا عدم تمایل به فرزند مسائل مختلفی همچون عوامل اقتصادی مثل تورم، هزینه های بالای زندگی، اجاره بها، گرانی مسکن، نرخ بالای بیکاری، اشتغال ناپایدار و عدم اطمینان از آینده اقتصادی و...
، تحولات فرهنگی اجتماعی: ارزش های فردگرایانه، سبک زندگی مدرن، رسیدن به استقلال مالی و حرفه ای قبل ازدواج، مهاجرت و عوامل جمعیتی برای داشتن فرصت شغلی بهتر و چالش‌های سیاسی و حمایتی: نبود پشتوانه کافی، کمبود امکانات مناسب نگهداری کودک، ناکافی بودن مزایای رفاهی برای والدین شاغل را به همراه دارد که از جمله تاثیرات منفی هم می‌توان به مخاطرات فردی، جمعی، جسمی، روانی اشاره کرد.
افزایش تنهایی و سالمندی، نتیجه ازدواج در سنین بالا
روانشناس، مشاور و کارشناس خانواده در استان مرکزی در پاسخ به اینکه فکر می کنید عدم تمایل جوانان به ازدواج چه تاثیری روی ازدواجشان در سن بالا می گذارد؟
و آیا در سنین بالا روند ازدواج افراد وجود دارد؟
و آثار منفی ازدواج در سنین بالاچیست؟
بیان کرد: عدم تمایل به ازدواج در سنین بالا باعث افزایش تنهایی و سالمندی، اضطراب و افسردگی، ناامیدی، پوچی و بی معنایی و کاهش رضایت از زندگی می‌شود.
وی ادامه داد: اما با اجرای برنامه‌های جامع و بلند مدت، در کنار بهبود شاخص‌های اقتصادی و همچنین اصلاح نگرش‌ها و فرهنگ سازی در جامعه می‌توان در سنین بالا روند ازدواج افزایش یابد.
خانواده ها نقشی موثر و انکارناپذیر در افزایش ازدواج جوانان دارند
روانشناس، مشاور و کارشناس خانواده در استان مرکزی در پاسخ به اینکه نقش خانواده ها در اقزایش ازدواج و همچنین فرزندآوری زوج های جوان چیست؟
اظهار کرد: خانواده به عنوان نخستین و تأثیرگذارترین نهاد اجتماعی، نقشی بی‌بدیل در شکل‌دهی به نگرش‌ها، ارزش‌ها و رفتارهای فرد ایفا می‌کند.
در زمینه تسهیل ازدواج جوانان و تشویق به فرزندآوری، این نقش به مراتب پررنگ‌تر و حیاتی‌تر می‌شود.
در شرایط کنونی که جامعه با چالش‌هایی مانند کاهش نرخ ازدواج و فرزندآوری روبرو است، خانواده‌ها می‌توانند با اتخاذ رویکردی آگاهانه و حمایتگر، سهم به‌سزایی در عبور از این چالش داشته باشند.
از جمله نقش خانواده ها برای بهبود وضعیت ازدواج و فرزند آوری به ایجاد بستر حمایتی همه جانبه (عاطفی، روانی، جسمی، فیزیکی و مالی) زوجین جهت ایجاد امنیت و آرامش، کمک به زوجین جهت شناخت و توسعه فردی و یادگیری مهارت های زندگی زناشویی و فرزند پروری می توان اشاره کرد.
خانواده‌ها نه با امر و نهی و فشار، که با همدلی، حمایت هوشمند و الگوسازی مثبت می‌توانند بسترساز اصلی تحکیم بنیان خانواده و جوانی جمعیت باشند.
آنان پل امنی هستند که جوانان را برای پیمودن مسیر پرمخاطره ازدواج و پذیرش مسئولیت خطیر فرزندآوری یاری می‌کنند.
تقویت این نقش، سرمایه‌گذاری برای آینده‌ای پایدار و پرنشاط برای کل جامعه است.
گفت‌و‌گو از مبین جلیلی
انتهای پیام/711/