حضرت معصومه(س) به شهادت رسیدند یا رحلت کردند؟

به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، حضرت فاطمه معصومه(س)، دختر امام موسی کاظم(ع) و خواهر امام رضا(ع)، از شخصیت‌های برجسته خاندان اهل‌بیت(ع) است که حضور او در قم منشأ آثار عظیم علمی، فرهنگی و مذهبی شد.
در طول قرون، درباره نحوه رحلت ایشان میان مورخان و محدثان اختلاف نظر وجود داشته است.
پرسش اصلی این است که آیا حضرت معصومه(س) به مرگ طبیعی از دنیا رفتند یا همانند بسیاری از اهل‌بیت(ع) به شهادت رسیدند؟
این یادداشت به بررسی منابع تاریخی، روایات و تحلیل‌های علما در این خصوص می‌پردازد.
1.
گزارش بحرالانساب و ادعای شهادت در قم
در نسخه خطی کتاب بحرالانساب آمده است که 23 نفر از امامزادگان همراه حضرت معصومه(س) از بغداد به سوی قم حرکت کردند.
زمانی که به قم رسیدند، مخالفان و ملحدان ساوه به مقابله با آنان برخاستند و پس از درگیری، حضرت معصومه(س) را به شهادت رساندند.[1]
این گزارش به صراحت بر شهادت حضرت تأکید می‌کند.
اما نسبت این کتاب به ابومخنف (اخباری قرن دوم) محل تردید است؛ چرا که ابومخنف در همان قرن دوم از دنیا رفته و امکان ندارد درباره رخدادی که بعد از او بوده چیزی نوشته باشد.
ازاین‌رو، برخی محققان انتساب این اثر را رد کرده و آن را تألیف میرزا محمد ملک‌الکتّاب شیرازی در قرن سیزدهم می‌دانند که بعدها در بمبئی چاپ شده است.
این مسئله اعتبار روایت را کاهش می‌دهد.
2.
روایت علامه مجلسی در بحارالانوار
علامه محمدباقر مجلسی در بحارالانوار گزارشی دقیق‌تر ارائه می‌دهد:
وقتی مأمون امام رضا(ع) را از مدینه به مرو فراخواند (سال 200ق)، حضرت معصومه(س) نیز در سال 201ق برای دیدار برادر حرکت کردند.
در بین راه، وقتی به ساوه رسیدند، بیمار شدند و از همراهان پرسیدند تا قم چقدر فاصله است.
وقتی گفتند ده فرسخ، درخواست کردند ایشان را به قم ببرند.
مردم قم به پیشواز آمدند و موسی بن خزرج از اشعریان زمام ناقه حضرت را گرفت و ایشان را به منزل خود برد.
حضرت معصومه(س) هفده روز در خانه او اقامت کردند و سپس از دنیا رفتند.[2]
نکته مهم در گزارش مجلسی این است که هیچ اشاره‌ای به شهادت یا عامل خارجی برای بیماری حضرت وجود ندارد؛ تنها گفته شده ایشان «مریض شدند» و سپس رحلت کردند.
3.
تحلیل سید جعفر مرتضی عاملی و فرضیه مسمومیت
علامه سید جعفر مرتضی عاملی، مورخ معاصر، در کتاب الحیاة السیاسیة للامام الرضا(ع) با استناد به برخی منابع تاریخی می‌نویسد:
مأمون عباسی قافله‌ای از علویان را که به سمت خراسان می‌رفتند هدف قرار داد.
در این قافله، هارون بن موسی (برادر امام رضا(ع)) و حضرت معصومه(س) حضور داشتند.
سربازان مأمون به قافله حمله کردند، هارون را شهید ساختند و عده‌ای را متفرق نمودند.
حضرت معصومه(س) نیز در این میان در ساوه مورد سوءقصد قرار گرفتند و به ایشان سم خورانده شد.
ایشان مدت کوتاهی بیمار بودند و سپس به شهادت رسیدند.[3]
این روایت صراحتاً علت بیماری حضرت را مسمومیت می‌داند.
اگرچه سند قوی و قطعی برای این ماجرا ارائه نشده، اما با گزارش مجلسی هم ناسازگار نیست؛ چراکه مجلسی تنها اصل بیماری را ذکر کرده، بی‌آنکه علت آن را بیان کند.
در این چارچوب، بیماری می‌تواند همان اثر سم باشد.
4.
بررسی اعتبار منابع
برای تحلیل دقیق، باید به اعتبار منابع توجه کرد:
بحرالانساب: انتساب آن به ابومخنف مخدوش است و تألیف آن در قرن سیزدهم صحت بیشتری دارد.
بنابراین، استناد قطعی به این کتاب دشوار است.
بحارالانوار: اثری جامع و مرجع است، اما مجلسی نیز به نقل اقوال پرداخته و در مواردی سند کامل ارائه نکرده است.
در مورد حضرت معصومه(س)، گزارش او بیشتر بر نقل تاریخی اشتهار یافته متکی است.
الحیاة السیاسیة للامام الرضا(ع): پژوهش معاصر و مستند به برخی منابع متأخر است.
ارزش آن در تحلیل سیاسی ماجرا و بازسازی فضای دشمنی بنی‌عباس با اهل‌بیت است، اما از منظر سندی، گزارش قطعی به شمار نمی‌رود.
5.
زمینه تاریخی: دشمنی بنی‌عباس با اهل‌بیت(ع)
برای فهم بهتر مسئله، باید شرایط تاریخی را در نظر گرفت.
عباسیان که در ابتدا با شعار حمایت از اهل‌بیت به قدرت رسیدند، پس از تثبیت حکومت، سخت‌ترین فشارها را بر علویان اعمال کردند.
شهادت امام موسی کاظم(ع) در زندان هارون،
دعوت اجباری امام رضا(ع) به مرو توسط مأمون،
و سرکوب قیام‌های علوی در نقاط مختلف،
نمونه‌هایی آشکار از این دشمنی است.
بنابراین، فرضیه شهادت حضرت معصومه(س) با این بستر تاریخی هم‌خوانی دارد؛ زیرا حکومت عباسیان حضور و نفوذ معنوی فرزندان امام کاظم(ع) را تهدیدی جدی تلقی می‌کرد.
جمع بندی
1.
دیدگاه رحلت طبیعی: مبتنی بر گزارش علامه مجلسی، حضرت معصومه(س) به علت بیماری نامعلوم رحلت کردند.
2.
دیدگاه شهادت مستقیم در قم: روایت بحرالانساب، حضرت را شهید مخالفان ساوه معرفی می‌کند، ولی از نظر اعتبار تاریخی ضعیف است.
3.
دیدگاه شهادت بر اثر مسمومیت در ساوه: تحلیل سید جعفر مرتضی عاملی، با ترکیب فضای سیاسی عباسیان و گزارش‌های تاریخی، شهادت از طریق سم را محتمل می‌داند.
با توجه به شواهد، نمی‌توان با قطعیت تاریخی گفت که حضرت فاطمه معصومه(س) به شهادت رسیده‌اند؛ زیرا منابع معتبر نخستین به صراحت این موضوع را ذکر نکرده‌اند.
اما قرائن و شواهد سیاسی، به‌ویژه دشمنی مأمون با علویان و گزارش‌های متأخر، احتمال شهادت ایشان را تقویت می‌کند.
بنابراین، دیدگاه رحلت بر اثر بیماری ناشی از مسمومیت، اگرچه سند قطعی ندارد، می‌تواند تلفیقی از گزارش مجلسی و تحلیل‌های معاصر باشد و از نظر تاریخی و سیاسی معقول‌تر جلوه کند.
به هر روی، چه رحلت حضرت را شهادت بدانیم و چه مرگ طبیعی، آنچه مسلم است این است که حضور ایشان در قم منشأ برکات عظیمی شد؛ به‌گونه‌ای که شهر قم به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و مذهبی جهان تشیع تبدیل گشت و حرم مطهر ایشان الهام‌بخش هزاران عالم و مجاهد در طول تاریخ گردید.
منابع
1.
بحرالانساب، ص 92.
2.
علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 48، ص 290.
3.
سید جعفر مرتضی عاملی، الحیاة السیاسیة للامام الرضا(ع)، ص 42 و 548.
نویسنده: حجت الاسلام علی حسینی پژوهشگر تاریخ اسلام
انتهای پیام/