مدل حکمرانی عقل‌محور بر اساس میراث ملاعبدالله یزدی - تسنیم
ملاعبدالله نماینده سنتی است که منطق و کلام را به صورت توأمان در تحلیل امور اجتماعی به کار می گیرد؛ این ظرفیت می تواند پل میان علوم سنتی و مدیریت مدرن باشد.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، میراث علمی ملاعبدالله یزدی، حکیم و منطقدان برجسته عصر صفویه، نه‌تنها در سنت آموزشی علوم عقلی بلکه در عرصه تفکر اجتماعی و سامان امور عمومی جایگاه ویژه‌ای دارد.
او با تلفیق منطق صوری، کلام استدلالی، و فهم عقلانی از نصوص شرعی، الگویی پایدار برای تولید اندیشه نظام‌مند ارائه کرد.
این الگو توانایی عبور از جدال‌های صرفاً نظری و ورود به عرصه عمل اجتماعی را دارد؛ جایی که عقلانیت نه به‌عنوان یک مفهوم کلی، بلکه به‌مثابه چارچوب اجرایی برای تصمیم‌گیری، حل اختلافات، و حفظ عدالت عمل می‌کند.
در شرایط امروز ایران و جهان تشیع، که پیچیدگی‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیازمند راه‌حل‌های دقیق و پایدارند، احیای و بازآفرینی این میراث می‌تواند پایه‌ای برای مدل حکمرانی باشد که هم ریشه در سنت دارد و هم به اقتضائات دنیای معاصر پاسخ می‌دهد.
مدل «حکمرانی عقل‌محور بر اساس میراث ملاعبدالله یزدی» تلاشی است برای ترجمه آن دانش و روش‌ها به زبان سیاست‌گذاری، با هدف ارتقای کیفیت تصمیمات، حفظ وحدت اجتماعی، و تضمین مشروعیت مبتنی بر عدل و برهان.
1.
پایه‌های نظری
1.
منطق و ساختار برهان
از مهم‌ترین آثار ملاعبدالله یزدی، حاشیه بر تهذیب المنطق (سعدالدین تفتازانی) و شروحی که بر آثار منطقی پیشینیان نوشت، می‌توان استخراج قواعد «صدق مقدمات» و «انسجام استنتاج» را مشاهده کرد.
در این آثار، وی با دقت به تمایز بین قضایا حملیه و شرطیه، اقسام حجت، و انواع قیاس‌ها پرداخته و روش نقد و ارزیابی استدلال‌ها را آموزش داده است.
نمونه دلالت تاریخی: توجه او به جلوگیری از مغالطه در استنتاج، الگویی برای تصمیم‌گیری حکومتی فراهم می‌آورد که قبل از اجرا، مقدمات و پیامدها به‌طور منطقی سنجیده شوند.
2.
کلام و فلسفه سیاسی
در بخش‌های کلامی آثار وی، به‌ویژه بحث‌های مربوط به اثبات اصول دین، عدل الهی و امامت، می‌توان سازوکار تعریف مشروعیت قدرت را بازیابی کرد.
وی با بهره‌گیری از مباحث عقلی و رد شبهات، نشان می‌دهد که حکومت مشروع باید بر اساس عقل و عدالت، و نه صرف قدرت یا مصلحت‌جویی بی‌ضابطه، شکل گیرد.
نمونه کاربرد معاصر: تطبیق استدلال‌های کلامی یزدی بر مباحث سیاست اسلامی امروز، مانند حدود اختیارات حاکم و نقش مردم در نظارت.
3.
تفسیر عقلانی نصوص شرعی
ملاعبدالله یزدی، هرچند به عنوان مفسر قرآن در معنای رایج شناخته نمی‌شود و تنها دو اثر مشخص در حوزه تفسیر دارد، اما در همان آثار و همچنین در حواشی او بر متون نحوی و بلاغی، رویکردی کم‌نظیر را در ترکیب عقل و نقل به‌کار بسته است.
در مباحثی که به آیات قرآن استناد می‌کند، صرفاً به ظاهر الفاظ بسنده نمی‌نماید، بلکه آن‌ها را در پرتو منطق، قواعد برهان، و تحلیل عقلی بازخوانی می‌کند.
این شیوه به او امکان می‌دهد تا از آیات، دلالت‌های اجتماعی و سیاسی استخراج کند، بدون آن‌که گرفتار تفسیر صرفاً ظاهری یا عقل‌گرایی بریده از متن شود.
روش او، پلی می‌سازد میان سنت عمیق نصوص شرعی و ابزارهای عقلانی، و همین امر ارزش کاربردی بالایی در سیاست‌گذاری اجتماعی دارد.
نمونه کاربردی: استفاده از این رویکرد در طراحی سیاست‌های اجتماعی که هم بر اساس نصوص شرعی شکل گرفته‌اند و هم با تحلیل عقلانی قابل دفاع هستند؛ مانند تدوین قوانین حمایتی، نظام‌های عدالت اجتماعی، یا سیاست‌های فرهنگی که محکم از حیث برهان و ریشه‌دار از حیث منبع دینی باشند.
جایگاه در مدل حکمرانی: چارچوب نظری مدل پیشنهادی، بر پایه حاشیه بر تهذیب‌المنطق، رسائل و حواشی کلامی، و استنادات قرآنی و فقهی ملاعبدالله یزدی بنا شده است.
این پشتوانه، اتصال مستقیم به سنت عقلی-نقلی شیعه را حفظ کرده و در عین حال، قابلیت انطباق با شرایط و مسائل حکمرانی معاصر را تضمین می‌کند.
2.
ساحت‌های کارکردی در حکمرانی
1.
تصمیم‌گیری شواهد‌محور
در حاشیه بر تهذیب المنطق و شروح بر متون فلسفه و کلام، ملاعبدالله بر ضرورت «تحقق صدق مقدمات» قبل از هر استنتاج تأکید می‌کند.
این همان مبنای طراحی شورای برهان و شواهد است.
رویکرد او در ارزیابی هر قضیه و اعتبار‌سنجی مقدمات را می‌توان به ساختاری نهادی تبدیل کرد، که پیش از تصویب قوانین، صحت داده‌ها و منطق استنتاج بررسی شود.
کاربست معاصر: ایجاد نهاد موازی با کمیسیون‌های قانون‌گذاری، که ابزارهای منطق صوری (قیاس، استقراء، تمثیل) را در سیاست‌سنجی به کار گیرد.
2.
نظام مناظره و گفت‌وگو در سیاست عمومی
ملاعبدالله از سنت «جدل علمی» در منطق و کلام برای رد شبهات استفاده کرده است؛ او با ذکر اقوال مخالفان و سپس رد یا قبول آن‌ها بر اساس قواعد برهان و شروط حجت، شیوه‌ی مناظره منظم را آموزش می‌دهد.
این روش به‌صورت نهادی می‌تواند در مدارس، دانشگاه‌ها و پارلمان پیاده شود تا آموزش مهارت شنیدن و پاسخ استدلالی جایگزین جدل بی‌قاعده و قطبی‌سازی شود.
کاربست معاصر: طراحی الگوهای مناظره با قواعد منطق و آداب بحث، بر اساس همان ساختار که ملاعبدالله در مقدمه و فصول آثارش به کار برده است.
3.
تعیین معیارهای اخلاق حکمرانی
در مباحث کلامی‌اش، به‌خصوص ذیل بحث عدل و امامت، ملاعبدالله شاخص‌هایی برای مشروعیت و صلاحیت حاکم مطرح می‌کند که شامل عدالت، تقوا، و عقلانیت است.
این معیارها می‌توانند به شاخص‌های عملی تبدیل شوند: عدالت در تصمیم‌ها، تقوای مدیریتی در حفظ امانت و اجتناب از فساد، و عقلانیت سیاسی در پرهیز از تصمیمات هیجانی.
کاربست معاصر: تدوین شاخص‌های سنجش عملکرد دولتمردان در قالب گزارش‌های دوره‌ای به مجلس و عموم.
4.
مدیریت تنوع فرهنگی-مذهبی
روش تقریر و اثبات ملاعبدالله، که همزمان به اقناع عقل و حفظ احترام برای طرف مقابل توجه دارد، به‌ویژه در مناقشات کلامی با مخالفان مذهبی، الگویی ممتاز است.
او با نقل دقیق دیدگاه‌ها و سپس نقد منطقی آن‌ها، فضایی ایجاد می‌کند که امکان همزیستی فکری را فراهم می‌سازد.
کاربست معاصر: تنظیم دستورالعمل‌های تعامل بین مذاهب و اقوام بر اساس احترام متقابل و برهان منطقی، هم در سطح حکومتی و هم در رسانه‌ها.
3.
ابزارهای اجرایی
1.
آموزش مدیران بر اساس منطق کاربردی
مبانی این آموزش بر حاشیه بر تهذیب‌المنطق ملاعبدالله استوار است، جایی که او قواعد قیاس، تحلیل قضایا، و شناسایی مغالطات را با مثال‌های کاربردی توضیح می‌دهد.
او منطق را صرفاً دانش نظری نمی‌داند، بلکه آن را ابزار تشخیص صحت و نقد استدلال می‌بیند؛ همین نگاه، امکان انتقال مستقیم اصول به آموزش مدیران را فراهم می‌کند.
کاربست معاصر: طراحی دوره‌های کشوری برای مدیران، از فرمانداری تا سطح وزارتخانه، با محوریت «منطق در تصمیم‌گیری» و تمرین تحلیل استدلال‌های سیاستی.
2.
سامانه پایش تصمیمات
سنت نقد علمی و دینی در حوزه کلام و منطق نزد ملاعبدالله، بر پایه «عرض دیدگاه‌ها بر قواعد برهان» شکل گرفته است.
او در مناظرات و شروح کلامی خود، هر ادعا را با سنجش مقدمات و لوازم می‌آزماید، که می‌تواند در قالب سامانه‌ای نهادی برای نقد تصمیمات کلان بازآفرینی شود.
کاربست معاصر: ایجاد پلتفرم ملی که سیاست‌ها و مصوبات را پیش از اجرا، برای بررسی توسط هیئت نخبگان علمی و دینی منتشر کند، با معیار «صدق مقدمات و انسجام استنتاج».
3.
مرکز بازخوانی میراث عقلانی
میراث ملاعبدالله یزدی شامل تلفیق منطق، کلام، و تحلیل نصوص است که قابلیت بازخوانی در پاسخ به پرسش‌های جدید اجتماعی و سیاسی را دارد.
او بارها نشان داده که مبانی عقلانی را می‌توان با مسائل روزگار وفق داد، بدون آن‌که به هویت متنی آسیب برسد؛ همین رویکرد اساس کار مرکز پژوهشی مشترک بین حوزه و دانشگاه خواهد بود.
کاربست معاصر: تأسیس «مرکز بازخوانی میراث عقلانی شیراز» با مأموریت استخراج مدل‌های عقل‌محور از آثار یزدی برای حل چالش‌های امروز، مثل حکمرانی، عدالت اجتماعی، و تفاهم فرهنگی.
4.
«پیامدها و دستاوردهای مورد انتظار از مدل حکمرانی عقل‌محور بر پایه میراث ملاعبدالله یزدی»
1.
افزایش کیفیت و ثبات تصمیمات در حکمرانی
به استناد حاشیه بر تهذیب‌المنطق، ملاعبدالله بر ضرورت تبیین مقدمات صادق و پرهیز از مغالطه تأکید داشت.
این قاعده مستقیم به ثبات تصمیمات منجر می‌شود، زیرا خروجی تصمیم‌گیری بر پایه استدلال معتبر بنا می‌گردد.
کاربست معاصر: استفاده از شورای برهان و شواهد برای پالایش لوایح و مصوبات پیش از اجرا.
2.
کاهش تضادهای اجتماعی و مذهبی از طریق گفت‌وگوی عقلانی
روش تقریر و اثبات او، که ابتدا به فهم دقیق دیدگاه مقابل و سپس نقد منطقی آن می‌پرداخت، باعث جلوگیری از تنش و سوءبرداشت می‌شد.
کاربست معاصر: نهادینه‌سازی مناظرات علمی در مدارس، دانشگاه‌ها و مجلس برای انتقال فرهنگ شنیدن و پاسخ مستدل.
3.
تقویت اعتماد عمومی به حاکمیت
در مباحث کلامی، ملاعبدالله مشروعیت حکومت را مشروط به عدالت و عقلانیت می‌دانست؛ این شرط نتیجه‌اش افزایش رضایت و اعتماد جامعه است.
کاربست معاصر: تدوین شاخص‌های اخلاق حکمرانی و انتشار دوره‌ای گزارش عملکرد مبتنی بر این معیارها.
4.
ایجاد پیوند بین سنت عقلانی شیعه و ساختارهای مدرن اداره کشور
ملاعبدالله نماینده سنتی است که منطق و کلام را به‌صورت توأمان در تحلیل امور اجتماعی به‌کار می‌گیرد؛ این ظرفیت می‌تواند پل میان علوم سنتی و مدیریت مدرن باشد.
کاربست معاصر: تأسیس مرکز بازخوانی میراث عقلانی برای تولید چارچوب‌های سیاست‌گذاری مدرن با مبانی سنتی.
نویسنده: حسن عبدی پور، استاد حوزه و دانشگاه
انتهای پیام/
