آغامحمدخان، لطفعلی‌خان و دیگران؛ در مواجهه با تاریخ باید بی‌طرف بود!
نمایش «میرزا مخنث» به نویسندگی و کارگردانی صالح رجایی که در تئاتر هامون روی صحنه است، نمایشی است که با بهره‌گیری از ژانر کمدی به بیان عمیق و بی‌طرفانه بخشی از تاریخ می‌پردازد.
خبرگزاری مهر-گروه هنر-علی حیدری؛ نمایش «میرزا مخنث» به نویسندگی و کارگردانی صالح رجایی از از ۲۴ شهریور اجراهای خود را تماشاخانه هامون آغاز کرده است، نمایشی که پیش‌تر در بیستمین جشنواره تئاتر عروسکی تهران-مبارک مورد اقبال قرار گرفت و دور نخست اجراهای عمومی‌اش را در تالار قشقایی مجموعه تئاترشهر آغاز کرد اما پس از هم‌زمانی با آغاز جنگ ۱۲ روزه، مانند بسیاری دیگر از اجراها نتوانست در سالن قبلی اجرای خود را از سر بگیرند و به سراغ محلی دیگر برای اجرای مجدد، رفت.
آغامحمدخان یک سوژه جذاب
نمایش «میرزا مخنث» همانطور که از نامش پیداست به بنیانگذار سلسله قاجار یعنی آغامحمدخان قاجار می‌پردازد.
در سال‌های گذشته زندگی و سیرت این پادشاه، مورد توجه بسیاری از درام نویسان و کارگردانان بوده و موضوع تاریخی جذابی تلقی می‌شود.
نیاز به شناخت عمیق بنیانگذار سلسله قاجار
از آن‌جایی که کاراکتر آغامحمدخان قاجار با ویژگی‌های خاص فیزیکی و روانی‌اش در میانه مردم ایران مشهور است، به سراغ آن رفتن نیازمند درک عمیق و فضاسازی‌ای ورای تورق سطحی تاریخ سلطنت وی است و باید پا را فراتر گذاشت تا روایت حرف تازه‌ای برای گفتن داشته باشد.
از لحاظ روایی ما با یک اثر غیرخطی مواجه هستیم که قابلیت خطی شدن دارد.
روایت می‌کوشد که از فضای دراماتیک فاصله بگیرد تا تنها روایت‌گر تاریخ باشد و نه قضاوت‌گر آن.
این نکته بسیار حائز اهمیت است که اغلب درام‌های تاریخی به جای طرح مسئله و بررسی وقایع موجود با رویکردهای مختلف به سراغ حل مسئله و نتیجه‌گیری برای تاریخ می‌روند و همین موضوع باعث می‌شود که مخاطب از شناخت برهه‌ای تاریخی به سوگیری و جهت‌گیری کورکورانه و تک‌صدا، منحرف شود.
چندصدایی در درام تاریخی مهم است!
چیزی که در اکثر آثار تاریخی، وجود دارد مونوفونی (تک‌صدایی) و تمرکز روی یک شخصیت محوری در دل تاریخ است.
(به استثنا شکل روایی «پرتره» که از این قاعده خارج است) انگار درام‌نویس سعی دارد که صدای آن شخصیت را که گویی در پستوی تاریخ مفقود مانده است، بلند کند اما در «میرزا مخنث» این‌گونه نیست و اثر در توزیع صدای هر شخصیت تاریخی یکسان عمل می‌کند.
استفاده از عنصر «راوی» نیز انتخابی درست و در همین مسیر است و از آن مهم‌تر اثر جهت‌گیری خاصی ندارد و نمایش پلی‌فونیک (چندصدایی) بودن خود را حفظ می‌کند.
«میرزا مخنث» سعی دارد به قدرت‌ها و چهره‌های مهم تاریخی که در هم‌زمانی غارت کرمان توسط آغامحمدخان وجود دارند، بپردازد و دقیقا به افرادی می‌پردازد که اکثریت افراد از حضور آنها و نقش‌شان در شکل‌گیری این جنایت بزرگ آگاهی کاملی ندارند.
کارگردان این دید گسترده‌تر را به مخاطب می‌دهد و کمک می‌کند «تز» و «آنتی‌تز» در صحنه، طرح شود تا سرانجام «سنتز» در ذهن مخاطب به سلامت شکل بگیرد.
«میرزا مخنث» در ژانرشناسی
«میرزا مخنث» از لحاظ ژانرشناسی، به یک واقعه تراژدی نگاهی پارودی دارد و با رویکردی کمیک آن را روایت می‌کند و این خود نقطه آغاز تمایز «میرزا مخنث» با دیگر آثار مشابه است.
بهره‌گیری از ژانر کمدی در فضایی تراژیک ریسک بسیار بزرگی است و نیازمند شناخت مطلوب کمدی و بهره‌گیری صحیح از متود است؛ این نمایش یک کمدی با متود ماکابر است و مخاطب در این متود، جرأت و جسارت خندیدن را پیدا نمی‌کند.
شاخصه مشخص این متود تمسخر مرگ است و متود برجسته‌ای در کمدی است که بسیاری اوقات با گروتسک اشتباه گرفته می‌شود.
در کارگردانی، انتخاب و بهره‌گیری از نورپردازی با سایه‌های بلند و نزدیک به فضای اکسپرسیونیستی به بخش انتزاعی روایت کمک می‌کند و اتمسفر می‌سازد.
میزانسن‌ها نیز سعی می‌کنند در مسیر متن و فضای کمیک روایت پیش بروند.
ارائه تیپی چند وجهی
گروه بازیگران از دیگر نقاط عطف نمایش هستند؛ پرواضح است که گروه بازیگران در حین تمرین، جلسات متعددی را صرف تحلیل متن کردند، آنها کاملا آگاه هستند که در چه ژانری مشغول ایفای چه کاراکترهایی در دل تاریخ شده اند و ورای وجه کاریکاتوری کاراکتر سعی می‌کنند که یک قدم فراتر روند و تیپی کامل و چند وجهی ارائه کنند.
کارگردان نیز در انتقال مفاهیم و مقاصد متن موفق عمل کرده است.
در کل نمایش «میرزا مخنث» مصداق خوبی برای درک و شناخت یک کمدی تاریخی است و تماشای آن دید مطلوبی از قرن ۱۲ هجری قمری، آغامحمدخان قاجار، لطفعلی خان‌زند، حاج ابراهیم کلانتر و دیگر چهره‌های برجسته آن برهه تاریخی به مخاطب خود می‌دهد و اثری شایسته توجه است زیرا در اوضاع زوال کیفی عمده آثار نمایشی در تئاتر ایران، توسط گروهی جوان و دانشجو تولید شده است.
نمایش «میرزا مخنث» به نویسندگی و کارگردانی صالح رجایی از ۲۴ شهریور در تئاتر هامون روی صحنه رفته است.
پرنیا ابریشمی، حمیدرضا شاهپسند، محمدرضا آریان، علی خورشیدی و پانیذ نصیری گروه بازیگران این نمایش را تشکیل می‌دهند.