روند مهاجرت نخبگان و اثرات آن بر اقتصاد کشورها

روند مهاجرت نخبگان و اثرات آن بر اقتصاد کشورها
اینجا به بررسی ریشه‌های مهاجرت نخبگان، الگوهای جهانی آن، عوامل اصلی محرک و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی این روند برای کشورها می‌پردازیم.
کد خبر: 737316 | ۱۴۰۴/۰۶/۳۰ ۰۸:۵۳:۱۳
زهرا تجویدی- مهاجرت نخبگان یا آنچه در ادبیات اقتصادی و اجتماعی با عنوان «فرار مغزها» شناخته می‌شود، یکی از پدیده‌های مهم و تأثیرگذار در جهان معاصر است.
در دهه‌های اخیر، جابه‌جایی سرمایه انسانی متخصص، به ویژه نیروهای تحصیل‌کرده و خلاق، به یک روند فراگیر در سطح بین‌المللی تبدیل شده است.
کشورهایی که فرصت‌های شغلی، علمی و اجتماعی بیشتری ارائه می‌دهند، مقصد اصلی این جریان هستند و در مقابل، کشورهای مبدأ با چالش‌های قابل توجهی در زمینه توسعه اقتصادی و اجتماعی مواجه می‌شوند.
اینجا به بررسی ریشه‌های مهاجرت نخبگان، الگوهای جهانی آن، عوامل اصلی محرک و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی این روند برای کشورها می‌پردازیم.
چرا نخبگان مهاجرت می‌کنند؟
انگیزه‌های مهاجرت نخبگان تنها محدود به عوامل اقتصادی نیست.
هرچند تفاوت درآمد و دسترسی به فرصت‌های شغلی بهتر در کشورهای توسعه‌یافته نقش کلیدی دارد، اما موضوعات دیگری مانند کیفیت زندگی، ثبات سیاسی، آزادی‌های اجتماعی، امکانات پژوهشی و زیرساخت‌های آموزشی نیز در تصمیم نخبگان برای ترک کشورشان دخیل است.
یکی از مهم‌ترین دلایل، شکاف میان توانایی‌های افراد و فرصت‌های موجود در کشور مبدأ است.
جوانی که سال‌ها در رشته‌های مهندسی یا پزشکی آموزش دیده و توانایی بالایی دارد، اگر در کشورش نتواند شغل مناسب یا امکانات تحقیقاتی مورد نیاز را بیابد، به دنبال جایی می‌رود که بتواند استعدادهایش را بالفعل کند.
این روند در بسیاری از کشورهای در حال توسعه قابل مشاهده است.
از سوی دیگر، جذابیت مقصد نیز عامل مهمی محسوب می‌شود.
کشورهایی که با سیاست‌های مهاجرتی هوشمند، تسهیلات اقامت، حمایت مالی از پژوهشگران و حقوق بالاتر برای متخصصان همراهی می‌کنند، به طور طبیعی تبدیل به قطب‌های جذب نخبگان می‌شوند.
روندهای جهانی در مهاجرت نخبگان
در دهه‌های اخیر، الگوی مهاجرت نخبگان دستخوش تغییرات اساسی شده است.
در گذشته، این مهاجرت بیشتر از کشورهای فقیر به کشورهای ثروتمند غربی مانند ایالات متحده، کانادا، انگلستان و آلمان جریان داشت.
اما در سال‌های اخیر، برخی کشورهای آسیایی مانند سنگاپور، کره جنوبی و حتی چین توانسته‌اند به مقاصد جدیدی برای نخبگان تبدیل شوند.
افزایش سرمایه‌گذاری در حوزه آموزش عالی و تحقیق و توسعه در این کشورها باعث شده تا محیطی جذاب برای دانشمندان و متخصصان ایجاد شود.
در نتیجه، رقابت جهانی برای جذب مغزها دیگر تنها محدود به جهان غرب نیست و بازیگران جدیدی وارد میدان شده‌اند.
همچنین، برخی کشورها از سیاست بازگشت نخبگان بهره گرفته‌اند.
به عنوان مثال، چین با اجرای برنامه‌های گسترده‌ای برای جذب دانشمندان چینی مقیم خارج، موفق شده است بخش قابل توجهی از سرمایه انسانی خود را بازگرداند و از این نیروها در پروژه‌های کلان ملی استفاده کند.
اثرات مثبت مهاجرت نخبگان برای کشورهای مقصد
کشورهای میزبان مهاجرت نخبگان عموماً برندگان اصلی این روند هستند.
ورود نیروی انسانی متخصص به آن‌ها کمک می‌کند تا شکاف‌های مهارتی خود را پر کنند و سرعت رشد اقتصادی‌شان افزایش یابد.
از دیدگاه اقتصادی، نخبگان مهاجر ارزش افزوده بالایی ایجاد می‌کنند.
آن‌ها با دانش و تجربه خود به توسعه صنایع پیشرفته، تحقیقات علمی، نوآوری‌های فناورانه و ارتقای کیفیت آموزش کمک می‌کنند.
در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، بخش قابل توجهی از نوآوری‌ها و استارت‌آپ‌های موفق توسط مهاجران یا فرزندان مهاجران بنیان‌گذاری شده است.
افزون بر این، مهاجرت نخبگان باعث تنوع فرهنگی و اجتماعی در کشور مقصد می‌شود.
این تنوع اغلب منجر به شکل‌گیری محیط‌های خلاق و پویا می‌گردد که برای نوآوری و پیشرفت اقتصادی بسیار حیاتی است.
اثرات منفی مهاجرت نخبگان بر کشورهای مبدأ
اما در سوی دیگر، کشورهایی که نخبگان خود را از دست می‌دهند با مشکلات جدی مواجه می‌شوند.
هزینه‌های آموزش و پرورش این نیروهای انسانی عمدتاً بر دوش کشور مبدأ بوده است و زمانی که آن‌ها کشور را ترک می‌کنند، در حقیقت سرمایه‌ای عظیم از دست می‌رود.
از نظر اقتصادی، کمبود نیروی متخصص می‌تواند موجب کندی رشد، کاهش کیفیت خدمات عمومی و ضعف در بخش‌های کلیدی مانند بهداشت و فناوری شود.
برای نمونه، مهاجرت پزشکان از برخی کشورهای در حال توسعه باعث شده است که دسترسی مردم به خدمات درمانی با مشکل روبه‌رو شود.
از جنبه اجتماعی نیز مهاجرت نخبگان می‌تواند بر روحیه ملی تأثیر منفی بگذارد.
زمانی که جوانان می‌بینند بهترین افراد جامعه کشور را ترک می‌کنند، احساس بی‌اعتمادی به آینده و ناامیدی نسبت به امکان پیشرفت در داخل گسترش می‌یابد.
یکی از خطرناک‌ترین پیامدهای مهاجرت نخبگان، ایجاد چرخه‌ای است که خود را تقویت می‌کند.
در این چرخه، خروج نخبگان موجب کاهش توان علمی و اقتصادی کشور می‌شود، این کاهش توان باعث می‌شود فرصت‌ها و امکانات کمتری برای نسل جدید به وجود آید و در نتیجه، آن‌ها نیز تمایل به مهاجرت پیدا کنند.
ادامه این روند می‌تواند کشورها را در مسیر عقب‌ماندگی مزمن قرار دهد.
تجربه کشورهایی که موفق به مهار مهاجرت نخبگان شدند
برخی کشورها توانسته‌اند با سیاست‌گذاری هوشمند، این روند را مدیریت کنند.
برای مثال، کره جنوبی در دهه‌های گذشته شاهد مهاجرت گسترده نخبگان به آمریکا و ژاپن بود، اما با ایجاد زیرساخت‌های تحقیقاتی، افزایش سرمایه‌گذاری در دانشگاه‌ها و حمایت‌های مالی، موفق شد بسیاری از متخصصان خود را بازگرداند.
هند نیز نمونه جالبی است.
در دهه ۱۹۹۰ میلادی بسیاری از متخصصان فناوری اطلاعات هند به آمریکا مهاجرت کردند.
اما در سال‌های اخیر، با رشد صنعت فناوری و ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب در داخل، بخشی از این نیروها به کشور بازگشته‌اند یا با راه‌اندازی شرکت‌های بین‌المللی در هند، به اقتصاد ملی کمک کرده‌اند.
نقش سیاست‌گذاری داخلی
نقش دولت‌ها در مدیریت مهاجرت نخبگان حیاتی است.
ایجاد شرایط کاری مناسب، پرداخت حقوق عادلانه، فراهم‌کردن امکانات پژوهشی و تضمین آزادی‌های فردی می‌تواند مانع از خروج نخبگان شود.
همچنین، کشورها باید به گونه‌ای سیاست‌گذاری کنند که بازگشت نخبگان به یک گزینه جذاب تبدیل شود.
از سوی دیگر، همکاری‌های بین‌المللی نیز اهمیت دارد.
امروزه بسیاری از نخبگان به جای مهاجرت دائمی، به شکل موقت به کشورهای دیگر می‌روند و سپس با دانش و تجربه جدید بازمی‌گردند.
سیاست‌هایی که تبادل علمی و پژوهشی را تسهیل کنند، می‌توانند اثرات منفی مهاجرت را کاهش دهند.
در دنیای امروز، اقتصادها بیش از هر زمان دیگری بر دانش و فناوری تکیه دارند.
بنابراین، سرمایه انسانی متخصص مهم‌ترین منبع تولید ثروت به شمار می‌رود.
کشوری که نخبگان خود را از دست می‌دهد، در حقیقت موتور محرک اقتصاد دانش‌بنیان خود را تضعیف می‌کند.
برخلاف گذشته که منابع طبیعی مانند نفت یا زمین حاصلخیز عامل اصلی قدرت اقتصادی بود، امروز نوآوری، فناوری اطلاعات، زیست‌فناوری و صنایع پیشرفته نقش کلیدی دارند.
در این شرایط، اهمیت نگهداشت نخبگان برای کشورها دوچندان می‌شود.
نگاهی نو به اثرات جهانی مهاجرت نخبگان
مهاجرت نخبگان تنها محدود به رابطه میان کشور مبدأ و مقصد نیست، بلکه در سطح جهانی نیز ساختارهای اقتصادی و علمی را تغییر می‌دهد.
هنگامی که متخصصان از نقاط مختلف جهان در یک کشور جمع می‌شوند، شبکه‌های بین‌المللی نوآوری شکل می‌گیرد که آثار آن فراتر از مرزهای جغرافیایی است.
شرکت‌های چندملیتی و مراکز پژوهشی بین‌المللی از این روند بیشترین بهره را می‌برند، زیرا توانایی ترکیب دانش بومی و جهانی را پیدا می‌کنند.
این موضوع در عین حال باعث می‌شود برخی کشورها در بازار کار جهانی وابسته‌تر شوند، چراکه بدون دسترسی به نیروی انسانی مهاجر، توان رقابت در حوزه‌هایی مانند فناوری‌های نوین یا علوم پزشکی را نخواهند داشت.
از سوی دیگر، این پدیده موجب می‌شود توزیع دانش و فناوری در سطح جهان نامتوازن‌تر گردد.
کشورهایی که مقصد اصلی نخبگان هستند، روز به روز فاصله علمی و فناورانه خود را با دیگر کشورها بیشتر می‌کنند و در مقابل، کشورهای مبدأ با خطر عقب‌ماندگی مواجه می‌شوند.
این نابرابری می‌تواند نظم اقتصادی جهانی را نیز تحت تأثیر قرار دهد و شکاف میان شمال و جنوب جهانی را عمیق‌تر سازد.
با این حال، برخی تحلیلگران معتقدند که حضور نخبگان مهاجر در کشورهای پیشرفته می‌تواند در بلندمدت فرصتی برای انتقال دانش و سرمایه به کشورهای مبدأ ایجاد کند، به شرط آنکه سازوکارهای ارتباطی و همکاری‌های بین‌المللی به درستی طراحی و اجرا شوند.
مهاجرت نخبگان پدیده‌ای پیچیده و چندبعدی است که هم فرصت و هم تهدید به همراه دارد.
کشورهای مقصد با جذب این نیروها از مزایای اقتصادی و اجتماعی بزرگی بهره‌مند می‌شوند، در حالی که کشورهای مبدأ با از دست دادن سرمایه انسانی ارزشمند، با مشکلاتی جدی مواجه می‌گردند.
با این حال، تجربه کشورهایی که توانسته‌اند این روند را مدیریت کنند نشان می‌دهد که راهکارهایی برای مهار یا حتی بهره‌برداری از مهاجرت نخبگان وجود دارد.
ایجاد محیطی پویا، فراهم‌کردن فرصت‌های شغلی و تحقیقاتی و تقویت امید به آینده می‌تواند نخبگان را به ماندن یا بازگشت ترغیب کند.
در نهایت، می‌توان گفت که مهاجرت نخبگان یک واقعیت اجتناب‌ناپذیر در جهان امروز است.
اما اینکه این پدیده به ضرر یا به نفع یک کشور عمل کند، بستگی زیادی به سیاست‌ها و انتخاب‌های داخلی آن کشور دارد.