حوزه علمیه و سرمایه اجتماعی؛ بازخوانی یک کارکرد تمدنی

خبرگزاری تسنیم ـ قدرت الله غلمانی؛ در علوم اجتماعی معاصر، مفهوم «سرمایه اجتماعی» جایگاهی محوری دارد.
سرمایه اجتماعی به مجموعه‌ای از اعتماد متقابل، شبکه‌های ارتباطی و هنجارهای مشترک اطلاق می‌شود که همکاری و همبستگی میان افراد را تسهیل می‌کند.
به تعبیر دیگر، سرمایه اجتماعی همان «چسب نامرئی» است که اجزای جامعه را در کنار هم نگاه می‌دارد و مانع از فروپاشی یا انزوا می‌شود.
در جامعه اسلامی، حوزه‌های علمیه در طول تاریخ مهم‌ترین نهاد تولید، توزیع و بازتولید این سرمایه اجتماعی بوده‌اند.
ارتباط مستمر عاطفی و فکری مردم با علماء و مراجع، حوزه را به نهادی تبدیل کرده است که توانسته هم در شرایط عادی و هم در بزنگاه‌های بحرانی، جامعه را از تفرقه و فروپاشی مصون نگه دارد.
قرآن کریم نیز بر همین حقیقت تأکید کرده و فرموده است:وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا» (آل‌عمران، 103)این آیه نشان می‌دهد که جامعه دینی بدون انسجام و اعتماد جمعی، در معرض فروپاشی قرار می‌گیرد.
در تاریخ اسلام، حوزه‌های علمیه یکی از مهم‌ترین نهادهایی بوده‌اند که چنین سرمایه اجتماعی را تولید و بازتولید کرده‌اند.
1.حوزه علمیه و اعتماد عمومی در کسب امید آفرینی و انسجام اجتماعی
اعتماد، یکی از مهم‌ترین ارکان سرمایه اجتماعی است.
حوزه‌های علمیه در بستر تاریخ اسلام با زیست مردمی، ساده‌زیستی علماء و التزام عملی آنان به ارزش‌های دینی، توانسته‌اند سطح بالایی از اعتماد اجتماعی را شکل دهند.
مردم وقتی می‌بینند که عالمان دینی نه به دنبال منافع شخصی بلکه در پی خدمت به خلق خدا هستند، آنان را به عنوان مرجع اخلاقی و معنوی خویش می‌پذیرند.
پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند:العلماء أمناء الله على خلقه» (بحارالأنوار، ج2، ص92)این روایت نشان می‌دهد که علما به مثابه امانت‌داران الهی در جامعه عمل می‌کنند و همین جایگاه، اعتماد اجتماعی را به بالاترین سطح می‌رساند.
2.شبکه‌های ارتباطی حوزه و جامعه راهی برای امید آفرینی و انسجام اجتماعی
سرمایه اجتماعی بدون شبکه‌های ارتباطی معنا ندارد.
حوزه‌های علمیه از دیرباز با نظام گسترده‌ای از مدارس، مساجد، حسینیه‌ها و مراکز تبلیغی، شبکه‌ای فراگیر از ارتباط اجتماعی ایجاد کرده‌اند.
این شبکه، کانالی برای انتقال معارف دینی، سامان‌دهی مناسبت‌های مذهبی و تقویت حس جمعی میان مردم بوده است.
قرآن کریم نیز بر اهمیت این شبکه‌ها تأکید دارد:وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى» (مائده، 2)این آیه مردم را به همکاری در مسیر نیکی دعوت می‌کند و حوزه‌های علمیه با سازمان‌دهی چنین همکاری‌هایی، عملاً تجسم عینی این آموزه قرآنی هستند.
این شبکه سازی گسترده می تواند در مواقع عادی و بحرانی برای مردم امید آفرینی و انسجام و همبستگی اجتماعی ایجاد کند که نمونه های فراوان آن را در نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی 12 روزه اخیر مشاهده نموده ایم.
3.هنجارسازی دینی و انسجام اجتماعی
یکی دیگر از ابعاد سرمایه اجتماعی، وجود هنجارهای مشترک است.
حوزه‌های علمیه با تبیین معارف قرآن و سنّت، نظامی از ارزش‌ها و هنجارهای اخلاقی را در جامعه تثبیت کرده‌اند.
آموزه‌هایی همچون عدالت، صداقت، همیاری و مسئولیت‌پذیری، که از زبان علماء به مردم منتقل می‌شود، هنجارهای مشترکی می‌سازد که همبستگی اجتماعی را تقویت می‌کند.
امام علی (ع) در نهج‌البلاغه می‌فرمایند:العدل أساس به قوام العالم» (حکمت 437)
عدالت به عنوان یکی از مهم‌ترین هنجارهای اجتماعی، بارها از سوی حوزه‌های علمیه مورد تأکید قرار گرفته و در انسجام جامعه نقشی محوری داشته است.
4.حوزه و مدیریت بحران‌های اجتماعی
یکی از کارکردهای اساسی سرمایه اجتماعی، توانایی مدیریت بحران‌هاست.
تجربه تاریخی نشان می‌دهد که در دوران سختی‌ها ـ از حمله‌های بیگانه تا فشارهای اقتصادی، حوزه‌های علمیه با نقش‌آفرینی فعال خود، مردم را به همبستگی و مقاومت دعوت کرده‌اند.
مرجعیت دینی همواره پناهگاه مردم در شرایط بحرانی بوده است.
قرآن کریم در توصیف چنین نقش رهبری می‌فرماید:وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا» (سجده، 24)این آیه نشان می‌دهد که رهبری الهی در پرتو صبر و پایداری شکل می‌گیرد و حوزه علمیه تجلی چنین رهبری اجتماعی در روزگار معاصر است.
5.سرمایه اجتماعی و مشارکت مردمی راهی برای امید آفرینی و انسجام اجتماعی
یکی از جلوه‌های بارز سرمایه اجتماعی در حوزه‌های علمیه، مشارکت داوطلبانه مردم در امور دینی و اجتماعی است.
از برپایی مراسم مذهبی گرفته تا کمک به نیازمندان و حضور در عرصه‌های سیاسی ـ اجتماعی، همه و همه نتیجه اعتمادی است که به حوزه و علماء وجود دارد.
پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند:الخلق کلهم عیال الله، فأحب الخلق إلى الله من نفع عیال الله» (کنز العمال، ج6، ص261)این روایت نشان می‌دهد که خدمت به مردم، والاترین ارزش اجتماعی است و حوزه‌های علمیه همواره با تشویق به چنین مشارکتی، سرمایه اجتماعی جامعه را تقویت کرده‌اند.
6.حوزه و سرمایه اجتماعی در عصر جدید
امروز با گسترش رسانه‌ها و تغییر سبک زندگی، سرمایه اجتماعی نیازمند بازتعریف است.
حوزه‌های علمیه اگرچه ریشه در سنّت دارند، اما باید از ابزارهای نوین ارتباطی برای حفظ و تقویت اعتماد عمومی استفاده کنند.
قرآن کریم بر تحول‌پذیری اجتماعی تأکید کرده و می‌فرماید:إِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ» (رعد، 11)
این آیه یادآور می‌شود که اصلاح و تغییر اجتماعی، نیازمند بازنگری درونی است.
بنابراین، حوزه‌های علمیه برای ایفای نقش مؤثرتر در تولید سرمایه اجتماعی، باید خود را با شرایط نوین جامعه هماهنگ سازند.
با گسترش رسانه‌ها و تغییر سبک زندگی، حوزه‌های علمیه باید شیوه‌های نوینی برای حفظ و تقویت سرمایه اجتماعی بیابند.
استفاده از ابزارهای رسانه‌ای، حضور در عرصه علوم انسانی و تعامل بیشتر با دانشگاه‌ها از جمله ضرورت‌های امروز حوزه است.
سرمایه اجتماعی اگرچه ریشه در اعتماد سنتی دارد، اما در دنیای جدید نیازمند روزآمدی و نوآوری ارتباطی است تا پیوند مردم و حوزه همچنان مستحکم باقی بماند.
حوزه‌های علمیه در طول تاریخ اسلام، یکی از منابع اصلی تولید و بازتولید سرمایه اجتماعی بوده‌اند.
اعتماد عمومی به علما، شبکه‌های ارتباطی گسترده، هنجارسازی اخلاقی و توانایی مدیریت بحران‌ها، همگی نشان می‌دهند که این نهاد نقشی محوری در انسجام جامعه ایفا کرده است.
در شرایط کنونی نیز، اگر حوزه بتواند در کنار حفظ سنّت اصیل خود از ابزارهای نوین ارتباطی بهره گیرد، همچنان سرچشمه‌ای از اعتماد، امید و همبستگی اجتماعی باقی خواهد ماند.
قرآن کریم وعده داده است:وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا» (عنکبوت، 69)این وعده الهی، امیدبخش آینده‌ای روشن برای حوزه‌های علمیه است که در پرتو تلاش برای هدایت و خدمت به مردم، همواره راه‌های تازه‌ای برای تقویت سرمایه اجتماعی خواهند یافت.
انتهای پیام/