وقف، پلی از دنیا به جاودانگی است

به گزارش خبرنگار مهر، حجت الاسلام احمد شرفخانی، رئیس مرکز امور خیریه سازمان اوقاف و امور خیریه به مناسبت هفته وقف یادداشتی در اختیار خبرگزاری مهر قرار داد:
در میان تمامی اشکال نیکی، خیر و احسان، وقف جایگاهی منحصربه‌فرد، عرفانی و الهی دارد.
این عمل، نه یک کمک یک‌باره و گذرا، که جامع‌ترین، ماندگارترین و تأثیرگذارترین شکل از اعمال خیر در اسلام است؛ عملی که با ماهیتی پایدار، برکاتش تا ابدیت جاری می‌ماند و در عین حال، در دنیا و آخرت، موجی از نعمت، سعادت و عدالت را به جامعه می‌فرستد.
وقف، در اسلام، به معنای «حبس اصل مال و تسبیل منافع آن بر مصرف معین بر اساس نیت واقف» است.
این نهاد، نه تنها از نظر شرعی مورد تأیید و تشویق قرار گرفته، بلکه به عنوان یکی از مهم‌ترین اهرم‌های عدالت اجتماعی، تعدیل اقتصادی و توسعه پایدار در جوامع اسلامی شناخته می‌شود.
وقف، با ایجاد یک سیستم درآمدی پایدار، از تمرکز ثروت جلوگیری می‌کند و منابع را به سمت نیازمندان و منافع عمومی هدایت می‌نماید.
در طول تاریخ، این نهاد مقدس، نقش محوری در آموزش، درمان، رفاه، فرهنگ و زیرساخت‌های شهری ایفا کرده است.
قرآن کریم و احادیث نبوی و اهل‌بیت (ع) به وقف به عنوان «صدقه جاریه» و «باقیات الصالحات» اشاره دارند؛ عملی که پاداش آن پس از رحلت فرد نیکوکار، به او بازمی‌گردد و اثرش در جامعه، سال‌ها و صدها سال دوام دارد.
وقف، در واقع، تجارتی سودآور در بازار دنیا و آخرت است؛ تجارتی که تنها سود دارد و هیچ زیانی نمی‌برد.
در همین میان چند نکته ناب در رابطه با ساختار وقف و موقوفات را در ادامه مرور می‌کنیم:
۱.
وقف، تجارتی در بازار ابدیت:
دنیا، بازاری گذرا و ناپایدار است؛ جایی که هر نفس، فرصتی برای سرمایه‌گذاری در آخرت محسوب می‌شود.
امام هادی (ع) در فرمانی نورانی می‌فرمایند:
“الدُّنْیَا سُوقٌ رَبِحَ فِیهَا قَوْمٌ وَ خَسِرَ آخَرُونَ”
دنیا بازاری است که عده‌ای در آن سود می‌برند و عده‌ای زیان می‌بینند.
در این بازار، زیرک کسی است که سرمایه‌ای را انتخاب کند که نه تنها از بین نرود، بلکه به تدریج رشد کند؛ سرمایه‌ای که پس از مرگ، همچنان سودآور باشد و ثوابش تا ابدیت جاری بماند.
این سرمایه، جز وقف چیز دیگری نیست.
حضرت امیرالمؤمنین (ع) محروم واقعی را این‌گونه تعریف می‌کنند:
“إنَّ العَبدَ إذا ماتَ قالَتِ الملائکةُ: ما قَدَّمَ؟
و قالَ النّاسُ: ما أخَّرَ؟
فقَدِّموا فَضلاً یَکُن لَکُم و لا تُؤخِّروا کَیلا یکونَ حَسرَةً علَیکُم؛ فإنَّ المَحرومَ مَن حُرِمَ خَیرَ مالِهِ، والمَغبوطَ مَن ثَقَّلَ بالصَّدَقاتِ والخَیراتِ مَوازینَهُ”
محروم، کسی است که از خیر مال خود محروم بماند؛ سعادت‌مند، کسی که ترازوهایش از صدقات و خیرات سنگین شود.
وقف، در حقیقت، مضاربه‌ای بی‌ضرر با خدای رحمان است.
در سایر معاملات، شکست امکان‌پذیر است، اما در این تجارت الهی، سرمایه و سود هر دو تضمین‌شده‌اند.
خداوند می‌فرماید: «إِنَّ الله اشتَری» — خدا به بهشت می‌خرد.
آن کسی که مالش را وقف می‌کند، نه از دنیا می‌رود، بلکه به عالم بقا وارد می‌شود.
پیامبر مهربان اسلام (ص) می‌فرمایند:
“إِذَا مَاتَ الْمُؤْمِنُ اِنْقَطَعَ عَمَلُهُ إِلَّا مِنْ ثَلَاثٍ: صَدَقَةٍ جَارِیَةٍ أَوْ عِلْمٍ یُنْتَفَعُ بِهِ أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ یَدْعُو لَهُ”
مرگ، پرونده اعمال مؤمن را می‌بندد، مگر در سه مورد: صدقه جاریه، علم نافع، و فرزند صالح که برایش دعا کند.
وقف، صدقه جاریه است؛ جریانی از برکت که پس از رحلت واقف، همچنان به جریان می‌ماند.
امروز ما در مسجدی نماز می‌خوانیم، در مدرسه‌ای درس می‌خوانیم، در بیمارستانی درمان می‌شویم، یا از دیگ مسی وقفی غذا می‌خوریم — هر یک از این‌ها، نشانه‌ای از حضور معنوی واقفانی است که صدها سال پیش، اموالشان را در راه خدا وقف کردند.
فرزندانشان، نوادگانشان، خاندانشان امروز در تاریخ گم شده‌اند، اما نیت آنان زنده است، کارشان باقی مانده است.
واقف خیراندیش، هرچند در ظاهر از دنیا رفته، اما در حقیقت حیات معنوی دارد و هنوز زنده است.
هر نمازی که در مسجد وقفی خوانده می‌شود، هر درسی که در مدرسه وقفی گفته می‌شود، هر بیماری که در بیمارستان وقفی شفا می‌یابد، هر گرسنه‌ای که از نان و دیگ مسی وقفی سیر می‌شود، یاد واقف برمی‌آید و ثواب عمل، به سوی او جاری می‌شود.
او نه در کتاب‌های تاریخ، که در هر نفس از نعمت، در هر قطره آب قنات قدیمی، در هر کلمه قرآن در مسجد وقفی، حضور دارد.
این، ماهیت عجیب و زیبای وقف است:
انسان را ماندگار می‌کند، نیت و اندیشه را ماندگار می‌کند، و اموال را ماندگار می‌کند.
وقف، دارایی را از بین نمی‌برد، بلکه آن را تبدیل به جریانی می‌کند که از قلب زمان می‌گذرد و تا قیام قیام، نام و ثواب واقف را زنده نگه می‌دارد.
واقف، تنها کسی نیست که مالش را بخشیده، بلکه کسی است که وجودش را به خدمت به خلق وصل کرده و در سکوت، برای هزاران نفس، دعا می‌شود.
وقف، پنجره‌ای است به عالم بقا؛ جایی که انسان، از زندگی محدود دنیوی فراتر می‌رود و در دل جاودانگی، جای می‌گیرد.
“هر کس بخواهد نامش از دفتر فراموشی محو نشود، نامش را در دفتر وقف بنویسد.”
۲.
وقف در اسلام ، نهادی الهی با ماهیت اجتماعی:
در ابتدای اسلام، مخیریق، یکی از صحابه، اموال خود را به پیامبر (ص) وقف کرد.
از آن زمان، وقف به عنوان یک سنت نبوی و اهل‌بیت (ع) جاری شد.
امام علی (ع) در ینبع صد چشمه درآورد و برای حاجیان خانه خدا وقف کرد، چاه‌هایی در راه مکه و کوفه حفر کرد، و مساجدی در مدینه، کوفه و بصره بنا کرد.
در دوران بنی‌عباس، وقف گسترش یافت و به تأسیس مراکز علمی، کتابخانه‌ها و مدرسه‌ها تعمیم پیدا کرد.
نظامیه بغداد، یکی از مشهورترین مدارس جهان اسلام، با درآمدهای وقفی اداره می‌شد و به عنوان قطبی دانش‌محور، از موقوفات تغذیه می‌شد.
۳.وقف در ایران ،از ربع رشیدی تا فناوران ماندگار:
تاریخ وقف در ایران به دوران باستان بازمی‌گردد، اما پس از اسلام، به شکل سازمان‌یافته و فقهی شکل گرفت.
خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، در قرن هفتم هجری، وقف‌نامه‌ای تاریخی تنظیم کرد که امروزه به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و جامع‌ترین اسناد وقفی در جهان اسلام شناخته می‌شود.
او ربع رشیدی را در تبریز تأسیس کرد؛ مرکزی علمی، فرهنگی و پژوهشی که با درآمدهای وقفی اداره می‌شد و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دانشگاه‌های زمان خود شناخته می‌شد.
در دوره صفوی، قاجار و پهلوی نیز، وقف به عنوان یک نهاد مذهبی، اجتماعی و اقتصادی مهم، در ساخت مساجد، مدارس، بیمارستان‌ها، قنات‌ها، پل‌ها، مراکز حمایتی و برگزاری مراسمات مذهبی، فرهنگی و قرآنی نقش بی‌بدیلی ایفا کرد.
امروزه، سازمان اوقاف و امور خیریه کشور، متولی اصلی نظارت و هدایت امور وقف در ایران است.
بر اساس آمارهای این سازمان، ۲۱۲ هزار موقوفه، یک میلیون و ۵۰۰ هزار رقبه موقوفه با ۸۰۷ نوع نیت مختلف در سراسر کشور وجود دارد.
این رقم، گواهی بر زیستن و جاری بودن نهاد وقف در عمق جامعه ایرانی است.
۴.
تنوع موقوفات ، از مدرسه تا هوش مصنوعی:
موقوفات در ایران، تنوع بی‌نظیری دارند.
این تنوع، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری و پاسخگویی وقف به نیازهای روز جامعه است.
وقف در طول تاریخ ایران، نقشی محوری در شکل‌گیری و توسعه جامعه داشته است.
برخی از مهم‌ترین موقوفات شامل:
امور دینی و فرهنگی: فعالیت‌ها و مسابقات قرآنی، مراسمات مذهبی اهل بیت عصمت و طهارت، اعزام مبلغ، کمک به هیئت‌های مذهبی، اعزام زائران به مشهد و عتبات عالیات، و ساخت و اداره مساجد، تکایا، آستان مقدس امامزادگان و بقاع متبرکه
آموزش و پژوهش: مدارس، دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه، کتابخانه‌ها، خوابگاه‌های دانشجویی و حمایت از دانش‌آموزان، دانشجویان و طلاب
سلامت و درمان: بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها، مراکز توانبخشی، خانه‌های سالمند
رفاه و حمایت اجتماعی: پرورشگاه‌ها، مراکز نگهداری از معلولان، خانه‌های مسکن برای بی‌خانمانان، حمایت از طرح‌های ازدواج، تأمین جهیزیه، آزادی زندانیان و درمان بیماران
زیرساخت و خدمات شهری: قنات‌ها، پل‌ها، آب‌انبارها
فرهنگ و هنر: مراکز و مجتمع‌های فرهنگی، موزه‌ها، سالن‌های نمایش و چندمنظوره
توانمندسازی و اشتغال‌زایی: وقف کسب‌وکارهای تولیدی، خدماتی، کشاورزی و صنعتی
فناوری و نوآوری: شرکت‌های دانش‌بنیان، صندوق‌های پژوهش و فناوری، تولیدات هوش مصنوعی و بلاک‌چین
“وقف از دیرباز به‌عنوان راهکاری مردمی برای پاسخ به نیازهای جامعه مطرح بوده؛ از ساخت آب‌انبار و حمام گرفته تا تأسیس مدارس و مراکز بهداشتی.
هم‌اکنون بیش از ۶ هزار مدرسه وقفی در کشور فعال است و در حوزه بهداشت و درمان بیش از ۱۳۰۰ مرکز درمانی اعم از بیمارستان و درمانگاه و مراکز بهداشتی خدمات گسترده ای در کشور ارائه می‌دهند در بخش کشاورزی، صنعت و دامداری نیز وقف ظرفیت‌های گسترده‌ای برای ایفای نقش دارد.”
این آمار، گواهی بر نقش بی‌بدیل وقف در گسترش دسترسی به ابعاد مختلف زندگی انسان در جامعه و کاهش فاصله‌های منطقه‌ای و طبقاتی است.
وقف، نه تنها دیوار مدرسه، بیمارستان و… می‌سازد، بلکه ذهن و اندیشه دانش‌آموزان، دانشجویان، طلاب و نخبگان و پژوهشگران را روشن‌تر می‌کند.
۵.
وقف، موتور محرکه عدالت اجتماعی و کاهش فقر:
یکی از مهم‌ترین نقش‌های وقف، کاهش فقر و محرومیت است.
وقف، به عنوان یک سیستم توزیع مجدد درآمد، از تمرکز ثروت جلوگیری می‌کند و امکانات را به همه طبقات جامعه می‌رساند.
در وقف‌نامه‌ها، بیشترین نیت واقفان، کاهش فقر است.
این عمل خیر، نه تنها از نظر مادی، بلکه از نظر معنوی نیز تألیف قلوب را به دنبال دارد.
وقتی ثروتمندان به فقرا کمک می‌کنند، فاصله طبقاتی کاهش یافته و انسجام اجتماعی تقویت می‌شود.
از دیگر کارکردهای وقف، ایجاد اشتغال است.
استفاده بهینه از موقوفات در کشاورزی، صنعت و فناوری، فرصت‌های شغلی فراوانی ایجاد می‌کند.
مشارکت موقوفات در حمایت و سهام‌داری شرکت‌های دانش‌بنیان، حمایت از نخبگان و هزاران نیروی متخصص را اشتغال می‌دهد و به توسعه اقتصاد مقاومتی کمک می‌کند.
که در ذیل به نمو نه‌هایی اشاره می‌کنیم:
۶.
وقف و فناوری، نوآوری در خدمت انسانیت:
شرکت «گیتی هوشمند»: ورود وقف به حوزه هوش مصنوعی
این شرکت، نخستین شرکت وابسته به سازمان اوقاف است که در حوزه هوش مصنوعی، بلاک‌چین و تولید بازی‌های کامپیوتری فعالیت می‌کند.
از جمله محصولات آن می‌توان به سیمازی (فناوری هوش مصنوعی در سینما)، مداخله‌گر (تحلیل رفتار شبکه‌های مجازی) و گیمیکس (بازی ویدئویی) اشاره کرد.
فن‌گستران خودروی توسن: تولید موتورسیکلت و خودروی الکتریکی با سرمایه وقفی
این شرکت، با استفاده از سرمایه موقوفات، موتورسیکلت و خودروی الکتریکی تولید می‌کند.
همگام تابان آسیا: وارد کردن وقف به عرصه صنعت
این شرکت، با بخش ازسهام وقفی، در زمینه تولید قطعات خودرو و رادیاتورهای پانلی فولادی فعال است.
عوائد آن صرف تحصیل کودکان بی‌سرپرست، آزادی زندانیان و درمان بیماری‌های خاص می‌شود.
۷.
شتاب‌دهنده و کارخانه نوآوری تپش ، وقف در خدمت پزشکی:
شرکت فناوران سلامت تپش، با حمایت سازمان اوقاف، در تولید تجهیزات تخصصی پزشکی فعالیت می‌کند.
این مجموعه تلاش دارد تا فرآیند تولید این محصولات را برای جوانان نوآور راحت‌تر کند.
در دو سال گذشته، محصولات گسترده و مورد نیاز به بازار عرضه شده است.
از جمله محصولات این شرکت:
کیت ای سی تی برای قلب (تنها کشور آمریکا فناوری آن را دارد)
سیم و سوزن استرنوم (استفاده در عمل قلب باز)
کیت پی تی سی‌ای و سرنگ اینفیلتور (مربوط به آنژیوگرافی)
هموکیلیپس‌های لاپاراسکوپی
تیغ جراحی برقی (کاهش عوارض عمل)
ست سرم (تولید ۱۰ میلیون عدد)
پنس نمونه‌برداری آندوسکوپی و کولونوسکوپی
شرکت موقوفه دانش سلامت کوثر، به عنوان یکی از موقوفات تحت نظارت سازمان اوقاف و امور خیریه، با هدف خدمت‌رسانی به اولین و بزرگ‌ترین مرکز ترومایی در جنوب کشور، فعالیت خود را آغاز کرده است.
این موقوفه، علاوه بر تأمین تجهیزات و ملزومات اتاق عمل، به مساعدت با احوال بیماران و کمک به محرومان نیز می‌پردازد.
این شرکت، به عنوان یکی از بزرگترین کارخانه‌های تولید ایمپلنت در سطح ایران و خاورمیانه، با بیش از ۱۹۰۰ محصول در حوزه‌های ارتوپدی، نوروسرجری، ستون فقرات، طب ورزشی و دندانی، جایگاهی برجسته دارد.
سازمان اوقاف در ایده‌پردازی، شکل‌گیری شتاب‌دهنده و ایجاد زیرساخت‌ها مشارکت داشته است.
امروزه، اوقاف نه تنها “ماهی” را می‌دهد، بلکه “ماهی‌گیری” را آموزش می‌دهد.
“وقتی اوقاف به جای ماهی، ماهی‌گیری را بدهد، نخبگان در کشور می‌مانند و علمشان را به خدمت می‌آورند.”
۸.
وقف در کشاورزی و دام‌پروری:
سینا فناوران ماندگار: تولید جنین گاو با تکنیک OPU
این شرکت، بزرگ‌ترین تولیدکننده جنین گاو در ایران است.
با سرمایه‌گذاری سازمان اوقاف، ظرفیت تولید ۱۰ برابر شده و تا پایان سال به چند برابری می‌رسد.
این شرکت، بخشی از نیازهای گوشت کشور را تأمین می‌کند.
طرح توسعه دُرنیکا: پرورش ماهی و میگو با سرمایه وقفی
این طرح، با سرمایه‌گذاری سازمان اوقاف استان مرکزی، در هرمزگان ماهی سی‌بَس و میگو پرورش می‌دهد و فراورده‌های دارویی، آرایشی و چرم ماهی تولید می‌کند.
۹.
وقف و حفظ میراث فرهنگی ، کاشی سنتی گوهرشاد:
شرکت موقوفه «کاشی سنتی گوهرشاد»، با سهام ۱۰۰ درصدی وقفی، در راه احیای کاشی سنتی خراسان است.
این شرکت، در مرمت و بازسازی مساجد و مراکز اسلامی در هامبورگ، رم، روسیه، چین، نیوزیلند و لبنان نقش داشته است.
۱۰.
وقف پول باز کردن مسیر جدیدی در نذر و خیرات:
یکی از نوآوری‌های مهم در حوزه وقف، وقف پول است.
بر اساس استفتای دفتر مقام معظم رهبری، وقف پول با حفظ مالیت آن صحیح است.
این امر، مسیر جدیدی در حوزه خیرات و وقف باز می‌کند و امکان سرمایه‌گذاری هوشمندانه خیرخواهانه و ماندگار از طریق صندوق‌های وقفی را فراهم می‌کند.
این نوع وقف، به ویژه برای افراد با دارایی‌های نقدی و نخبگان اقتصادی، فرصتی فراهم می‌کند تا با کمترین هزینه، بیشترین تأثیر را در جامعه بگذارند.
۱۱.
صندوق پژوهش و فناوری ماندگار ارزش‌آفرینی هوشمندانه:
در سال ۱۳۹۸، صندوق پژوهش و فناوری ماندگار با سهامداری موقوفات وابسته به سازمان اوقاف تأسیس شد.
این صندوق، مأموریت خود را «ارزش‌آفرینی هوشمندانه در اکوسیستم فناوری و نوآوری از طریق اهرم‌سازی منابع وقفی» اعلام کرده است.
این صندوق، خدماتی چون سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر، صدور ضمانت‌نامه، ارائه تسهیلات، تجاری‌سازی، ارزیابی و نظارت بر طرح‌های کسب‌وکار را ارائه می‌دهد.
این نهاد، پلی بین وقف و نوآوری است.
۱۲.
وقف و فرهنگ ،ارتقای سطح معنوی و اخلاقی جامعه:
وقف، علاوه بر ابعاد اقتصادی و اجتماعی، کارکردهای تربیتی و فرهنگی عمیقی دارد.
این عمل خیر:
روح تعاون و اخوت را در جامعه تقویت می‌کند.
مسئولیت‌پذیری را افزایش می‌دهد و به حفظ انسجام اجتماعی کمک می‌کند.
فداکاری، گذشت و احسان را در فرهنگ عمومی ترویج می‌کند.
فرهنگ کمک به همنوعان را در نسل‌های آینده تثبیت می‌کند.
“وقف می‌تواند دریچه‌ای به سوی تمدن نوین اسلامی باشد.
سازمان اوقاف وظیفه دارد امانت‌دار موقوفات بر اساس وقف‌نامه‌ها به عنوان اسناد بالادستی باشد و نیت واقفان را دقیق اجرا کند.”
۱۳.
وقف تشکلی، کلید ماندگاری نهادهای خیریه:
دوستان و همکاران عزیزم در تشکل‌های خیریه،
شما که سال‌ها با تلاش و ایثار مخلصانه، خدمات ارزشمندی به جامعه ارائه داده‌اید، احتمالاً این سوال را از خود پرسیده‌اید:
“آیا پس از ما، این تشکل و این مأموریت ادامه خواهد داشت؟
”
پاسخ مثبت است، اما فقط در صورتی که ساختار وقف تشکلی را اتخاذ کنید.
وقف تشکلی به این معناست که املاک، دارایی‌ها و اساسنامه تشکل شما به صورت وقف ثبت شود و هدف وقف، ادامه فعالیت‌های خیرخواهانه شما باشد.
این کار، تشکل شما را از یک نهاد موقت به یک نهاد پایدار و ماندگار تبدیل می‌کند.
هیأت مدیره تشکل، به عنوان “متولی” وقف تعیین می‌شود.تشکل بر اساس اساسنامه خود اداره می‌شود.سازمان اوقاف فقط نظارت کلی دارد و ورود مستقیم ندارد.پس از شما، هیأت‌های مدیره بعدی متولی خواهند بود.
این ساختار، استقلال تشکل را حفظ می‌کند و تداوم آن را تضمین می‌کند.
۱۴.
وقف، یک تحول:
وقف فقط یک عمل خیر نیست، یک انقلاب نرم در توزیع ثروت، تحقق عدالت و توسعه پایدار است.
در عصری که جوامع به دنبال راه‌حل‌های پایدار برای فقر، بی‌سوادی و بیماری هستند، وقف یک راهکار الهی، اسلامی و ایرانی است که هم امروز و هم فردا، می‌تواند جامعه را تحول دهد.
در هفته وقف، دعوت می‌کنیم:
خیرین و ثروتمندان به وقف اموال خود فکر کنند.
مدیران تشکل‌های خیریه به سمت وقف تشکلی حرکت کنند.
جامعه به وقف به عنوان یک فرهنگ ملی و مذهبی نگاه کند.
وقف کنید، نه برای اینکه بدهکار خدا شوید،
بلکه برای اینکه جهانی را بسازید که فردا، فرزندانتان در آن زندگی کنند.
و در پایان، یادآوری کنیم که:
هر وقف، یک نامه به آینده است.
هر موقوفه، یک قدم به سوی جاودانگی است.
هر واقف، یک قهرمانِ ناشناسِ ابدیت است.