کمبود دارو؛ نتیجه تحریم یا سیاست‌گذاری‌های بیمار؟
رئیس مجموعه داروخانه‌های ۱۳ آبان از تجربه حضور در جبهه تا مدیریت تأمین داروی بیماران صعب‌العلاج گفت و هشدار داد: بدون برنامه‌ریزی استراتژیک و حمایت واقعی دارو قربانی سیاست‌های نادرست می‌شود.
خبرگزاری مهر - گروه سلامت: از روزهای پر التهاب جبهه‌های جنگ تا صف اول مدیریت بحران دارویی کشور، روایت مردی است که نوجوانی‌اش را میان خمپاره‌ها و شیمیایی‌ها گذراند و امروز دغدغه‌اش تأمین داروی بیماران صعب‌العلاج است.
به اعتقاد او در علوم پزشکی هم علم و هم هنر در هم تنیده‌اند و بدون تجربه و درک انسانی، خدمت کامل به بیماران ممکن نیست.
سال‌ها تجربه میدان در جنگ و مدیریت داروخانه‌ای بزرگ، پشتوانه‌ای شد تا امروز درباره کمبود دارو، نقش خیریه‌ها، ذخیره‌سازی استراتژیک دارو و حتی تفاوت‌های جنگ هشت‌ساله و جنگ ۱۲ روزه سخن بگوید؛ تجربه‌هایی که هم بُعد انسانی و هم بُعد مدیریتی دارند.
در همین راستا خبرنگار مهر با محمود بیگلر رئیس مجموعه داروخانه‌های ۱۳ آبان و رئیس مرکز رشد دانشگاه علوم پزشکی تهران گفتگویی داشته است.
به چه دلیل رشته پزشکی را انتخاب کردید؟
بیگلر: به باور من، تمامی رشته‌های علوم پزشکی تلفیقی از علم و هنر هستند، همچنین در رشته داروسازی نیز، علم داروسازی و هنر داروسازی در کنار هم معنا پیدا می‌کنند.
هر جا که یکی از این دو کمرنگ شود، ارائه خدمت کامل نخواهد بود.
به‌ویژه در حوزه تولید دارو یا در مواجهه مستقیم با بیماران، صرفاً علم کافی نیست و باید نگاه تجربی و هنری نیز وجود داشته باشد تا بتوان شرایط بیمار را درک و بهترین مشاوره را ارائه کرد.
در چه سنی به جبهه رفتید؟
بیگلر: در سال دوم دبیرستان، با وجود محدودیت سنی، توانستم راهی جبهه شوم.
متولدین سال ۱۳۴۹ را اعزام نمی‌کردند و ما ناچار شدیم شناسنامه را دستکاری کنیم تا سال تولد ۱۳۴۸ ثبت شود.
در نهایت، ثبت‌نام را در کرج انجام دادیم و یک سال زودتر از موعد مقرر به جبهه رفتیم.
تمام دوران دفاع مقدس خاطره است، اما عملیات کربلای ۴ برای من بسیار برجسته بود.
در همان عملیات، برادر همسرم به شهادت رسید و بعدها من با خواهر ایشان ازدواج کردم.
در شب عملیات، در واحد خمپاره ۱۲۰ خدمت می‌کردم.
از غروب تا صبح، بیش از ۹۰۰ گلوله شلیک شد.
این حجم آتش در هیچ استانداردی نمی‌گنجد، اما قدرت و ایمان بچه‌های ۱۵ و ۱۶ ساله باعث شد این مأموریت انجام شود.
خاطره دیگرم مربوط به روزهای پایانی جنگ و پذیرش قطعنامه است.
در منطقه سه‌راهی خرمشهر حضور داشتیم که بمباران شیمیایی شد و من هم جزو مصدومان بودم.
حدود یک هفته در بیمارستان بستری شدم اما بلافاصله پس از ترخیص، دوباره به خط برگشتم.
حتی با تانکر آب خودمان را به نیروها رساندیم.
این لحظات برای همیشه در ذهن من ماندگار است.
از نظر شما ۸ سال دفاع مقدس با جنگ ۱۲ روزه چه تفاوتی داشت؟
بیگلر: این نبرد کوتاه اما پرچالش را نمونه‌ای از یک جنگ ترکیبی و تمام‌عیار دانست.
دوران دفاع مقدس دشمن روبه‌روی ما بود، مسیرها و معابر عملیاتی از قبل شناسایی می‌شد و بسیاری از اتفاقات قابل پیش‌بینی و برنامه‌ریزی بود.
اما در جنگ ۱۲ روزه ما با نوعی جنگ ترکیبی روبه‌رو شدیم که ابعاد مختلفی داشت و هر لحظه احتمال بروز بحران وجود داشت.
در این جنگ، علاوه بر رویارویی نظامی، شاهد جنگ سایبری، بمباران مناطق مسکونی، حملات به مراکز نظامی و موشک‌باران گسترده بودیم.
در واقع، یک جنگ تمام‌عیار در همه ابعاد اتفاق افتاد و هیچ فردی نمی‌توانست خود را تماشاگر بداند.
هر کسی، حتی به‌عنوان یک شهروند عادی، نقشی در دفاع ایفا می‌کرد.
در حوزه سلامت، ما به شکل مستقیم درگیر بودیم، اما حتی کسانی که در حوزه‌های دیگر فعالیت داشتند، حضور و همبستگی خود را به‌نوعی به نمایش می‌گذاشتند.
اجتماعات مردمی در نقاط مختلف استان تهران نشان‌دهنده هم‌صدایی با رزمندگان بود و این حضور، خود بخشی از مقاومت محسوب می‌شد.
برخلاف جنگ ۸ ساله که امکان انتخاب میزان حضور وجود داشت، در جنگ ۱۲ روزه هر لحظه احتمال وقوع بحران و نیاز به مداخله وجود داشت.
به نظر من، این جنگ به‌عنوان نمونه‌ای از نبردهای آینده، ابعاد مطالعاتی بسیاری دارد و می‌تواند در آینده مورد بررسی علمی و راهبردی قرار گیرد.
با توجه به ریاست شما در داروخانه ۱۳ آبان، آیا با کمبود دارو مواجه می‌شود؟
بیگلر: تحریم و محدودیت‌های موجود در تأمین دارو، همچنین این مجموعه در تأمین داروهای کمیاب کشور و مدیریت چالش‌های دارویی موفق عمل کرده است.
خوشبختانه تنوع دارویی در کشور به اندازه‌ای است که در صورت نبود یک داروی خاص، امکان جایگزینی با داروی مشابه وجود دارد.
مجموعه ۱۳ آبان به دلیل وابستگی به دانشکده داروسازی و حضور اساتید و متخصصان، قدرت مانور بیشتری نسبت به سایر داروخانه‌ها دارد.
این مزیت سبب می‌شود علاوه بر ارائه داروهای کمیاب، خدمات مشاوره‌ای به بیماران و پزشکان نیز با کیفیت بالاتری ارائه شود.
داروخانه ۱۳ آبان علاوه بر داروخانه‌های سرپایی، بخش بزرگی از نیازهای دارویی ۱۴ بیمارستان بزرگ کشور و پایتخت را مدیریت می‌کند.
همین موضوع باعث شده که بیمارستان‌ها بدون دغدغه از نظر تأمین دارو فعالیت کنند و اساتید و مدیران بیمارستانی نگرانی کمتری در این زمینه داشته باشند.
عوامل اصلی کمبود دارو در ایران چیست؟
بیگلر: کمبودها همیشه وجود داشته و تنها به تحریم‌ها محدود نمی‌شود.
بخشی از مشکل به تحریم‌های دارویی و محدودیت واردات مواد اولیه بازمی‌گردد، اما مشکلات اقتصادی، عدم هماهنگی دستگاه‌های دولتی و پرداخت‌نشدن به‌موقع مطالبات بیمه‌ها نیز نقش مهمی دارند.
وقتی بیمه‌ها پول داروخانه‌ها را به موقع پرداخت نمی‌کنند، داروخانه توان تسویه با شرکت‌های پخش را ندارد و این زنجیره باعث تأخیر در تأمین دارو می‌شود.
یکی دیگر از چالش‌ها قیمت‌گذاری دستوری است.
برخی داروها به دلیل ثابت ماندن قیمت، برای تولیدکننده صرفه اقتصادی ندارند و این موضوع باعث کاهش تولید می‌شود.
بسیاری از تولیدکنندگان مجبورند محصولات غیر سود ده را با فرآورده‌های دیگر جبران کنند.
گاهی داروهایی با تاریخ انقضای کوتاه به استان‌ها ارسال می‌شود و به دلیل نبود نیاز واقعی، برای مدت طولانی دپو می‌شوند.
این روند هم منجر به هدر رفت دارو می‌شود و هم دسترسی بیماران را محدود می‌کند.
دارو سرمایه ملی است و نباید قربانی تصمیمات غیرکارشناسی یا سهمیه‌بندی‌های ناعادلانه شود.
تمرکز خدمات دارویی در تهران نیازمند تخصیص منابع متناسب است.
نمی‌شود استان‌های دیگر خدمات دارویی خود را از تهران دریافت کنند اما سهم دارویی استان تهران کاهش یابد.
لازم است توزیع بر اساس نیاز واقعی هر استان انجام شود و رگولاتورها با جدیت بیشتری بر این روند نظارت کنند.
راهکارهای داروخانه ۱۳ آبان برای حمایت از بیماران نیازمند چیست؟
بیگلر: داروها در چند رده مختلف قرار می‌گیرند.
بخشی از داروها تحت پوشش بیمه قرار دارند و بیمه‌ها بخش عمده هزینه را پرداخت می‌کنند، بنابراین فشار کمتری بر دوش بیمار است.
اما در برخی داروها که در فهرست بیمه نیستند، تمامی هزینه‌ها بر عهده بیمار است.
این موضوع به‌ویژه در بیماران صعب‌العلاج که به داروهای تک‌نسخه‌ای نیاز دارند، فشار مالی سنگینی وارد می‌کند.
گاهی خانواده‌ها برای تهیه این داروها مجبور می‌شوند دارایی خود را بفروشند.
طرح دارو یار از ابتدا قرار بود بار هزینه‌ها را برای بیماران کاهش دهد، اما منابع حاصل از آن به‌موقع تخصیص داده نشد و بیمه‌ها نتوانستند پوشش کامل ایجاد کنند.
تأخیر در پرداخت منابع بیمه‌ای، زنجیره تأمین دارو را دچار مشکل کرده و بار مالی بیشتری به بیماران تحمیل کرده است.
نقش خیریه‌ها در حمایت از بیماران چیست؟
بیگلر: تنها راهکاری که ما توانسته‌ایم برای کاهش فشار مالی بیماران در نظر بگیریم، همکاری با خیریه‌ها است.
تاکنون با حدود ۱۴ تا ۱۵ خیریه قرارداد بسته‌ایم.
این خیریه‌ها بخشی از هزینه دارو را برای بیماران نیازمند تأمین می‌کنند و در ادامه، خود داروخانه نیز سهمی از هزینه‌ها را تقبل می‌کند.
همچنین صندوقی ویژه برای حمایت از بیماران داریم که به‌طور سیستماتیک فعالیت می‌کند.
ویژگی این طرح در داروخانه ۱۳ آبان این است که خیّران پس از کمک مالی، گزارش شفاف دریافت می‌کنند؛ شامل تعداد بیماران، کد ملی و خدمات دارویی که ارائه شده است.
حتی اگر بخواهند، می‌توانند مستقیماً با بیمار تماس بگیرند و مطمئن شوند که کمکشان به دست فرد نیازمند رسیده است.
همین شفافیت باعث شده خیرین همواره کنار ما بمانند.
حمایت‌های خیریه و داروخانه در مورد داروهای تک‌نسخه‌ای چندان مؤثر نیست.
داروهایی با قیمت‌های بسیار بالا، مثلاً صدها میلیون تومان، حتی با کمک‌های خیریه هم جبران نمی‌شوند.
در این بخش همچنان بیماران مجبور به پرداخت مستقیم هزینه‌ها هستند و هیچ چتر حمایتی برای آنان وجود ندارد.
توانایی سیستم انبار داری به چه صورتی است؟
بیگلر: توانایی سیستم فعلی انبارداری و توزیع دارو برای پاسخگویی در شرایط اضطراری قابل قبول است، همانطور که در جریان بحران ۱۲ روزه، اگرچه شرکت‌های پخش بزرگ و ملی عملکرد مطلوبی داشتند، اما شرایط جنگ ترکیبی باعث شد انتقال دارو با تأخیر انجام شود.
داروهایی که پیش از این در مدت یک ساعت به دست ما می‌رسید، در آن دوره به دلیل مسائل امنیتی و کنترل محموله‌ها، گاهی ۱۱ تا ۱۲ ساعت در مسیر بودند.
در همان روزهای ابتدایی بحران، دانشگاه علوم پزشکی تهران استراتژی ویژه‌ای برای مدیریت دارو طراحی کرد.
ما مصرف دو ماه بیمارستان‌ها را به‌صورت دپو در مراکز درمانی ذخیره کردیم تا اگر هیچ دارویی هم به‌موقع نرسید، نیاز بیماران تأمین شود.
این برنامه‌ریزی باعث شد حتی با وجود بمباران موشکی در اطراف انبارها، نگرانی جدی در تأمین دارو نداشته باشیم.
بیگلر: در مجموعه ما معمولاً ۴ تا ۵ ماه ذخیره دارویی وجود دارد.
همین موضوع باعث شد در بحران اخیر هیچ کمبودی احساس نکنیم و نیازی نباشد که بیمارستان‌ها منتظر تأمین فوری شرکت‌های پخش باشند.
البته شرکت‌های بزرگ ملی هم کار خود را به‌صورت عادی انجام می‌دادند و کمبود خاصی ایجاد نشد.
تجربه بحران ۱۲ روزه نشان داد که ذخیره‌سازی استراتژیک و برنامه‌ریزی از پیش، کلید عبور از شرایط اضطراری است.
مجموعه‌های حاکمیتی باید در زمان جنگ یا بحران‌های مشابه، سیاست مشخصی برای دپو و توزیع دارو داشته باشند تا بیماران و مراکز درمانی با دغدغه کمبود مواجه نشوند.