تبیین دلایل و چرایی مواضع انفعالی روسیه نسبت به کریدور زنگزور

به گزارش مشرق، کانال تلگرامی ایران اوراسیا نوشت:
در ۸ اوت ۲۰۲۵ برابر با ۱۷ مرداد ۱۴۰۴، توافقی میان نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان در دفتر کاخ سفید و با حضور دونالد ترامپ، صورت گرفت که به اعتقاد بسیاری معادلات ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
این توافق که از آن به عنوان «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی»، نام برده می‌شود، نگرانی شدید جمهوری اسلامی ایران را به همراه داشته است و بسیاری از تحلیل‌گران، آن را به منزله «خفگی ژئوپلیتیکی» ایران تحلیل کرده‌اند.
در این میان، آنچه که دوباره مورد توجه قرار گرفته است، مواضع و نگرش روسیه نسبت به افتتاح این کریدور است.
بررسی گفتمان رسانه‌ای روسیه و همچنین نظرات مقامات و صاحبنظران سیاست خارجی روسیه این طور برمی‌آید که مسأله کریدور برای آنها فرعی است و حساسیت چندانی نسبت به آن همچون ایران ندارند.
متغیرهای زیادی وجود دارد که براساس آن می‌توان توضیح کرد که چرا روسیه به کریدور زنگزور یا همان مسیر ترامپ به عنوان بیشتر یک فرصت می‌بیند تا تهدید.
این نوشتار در پی تبیین این متغیرها برآمده است.
مزایای اقتصادی برای روسیه
یکی از مهمترین دلایلی که مواضع سخت و شدید روسیه نسبت به کریدور زنگزور را در پی نداشته، مزایای اقتصادی این کریدور برای روسیه است.
در بحبوحه تحریم‌های اقتصادی بر علیه روسیه، تأمین کنندگان روسی، به مسیرهای جدید و قابل اعتمادی نیاز دارند.
از نظر روسیه، کریدور زنگزور می تواند به عنوان بخشی از کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب دسترسی بیشتری به ایران برای روسیه فراهم کند.
علاوه بر این، روسیه نه تنها قادر خواهد بود که یکی از کریدورهای اصلی منطقه را کنترل کند، بلکه به تقویت مواضع این کشور نیز خواهد انجامید.
در نهایت، اهمیت اقتصادی کریدور رنگزور به عنوان بخشی از جاده ابریشم میانه روسیه را قادر می سازد تا حضور تجاری خود را افزایش داده و از مزایایی مادی آن بهره مند شود.
(Chedia, ۲۰۲۵:۲۰۷)
الکساندر کاراوایف، پژوهشگر موسسه مطالعات استراتژیک خزر، معتقد است که این کریدور به عنوان بخشی از سیستم جدید حمل و نقل فراقاره‌ای محموله‌های روسیه به جنوب، تشکیل پیوندهای منطقه‌ای جدید همکاری تجاری و تولیدی را تسهیل می‌کند که در مجموع امکان پردازش ۵ تا ۷ میلیون تن در این مسیر را در میان‌مدت فراهم می‌کند.
بنابراین، به نفع اقتصاد روسیه است که خط آهن باکو-تفلیس-قارص را گسترش دهد، و همچنین انسداد را برطرف کند و ساخت و ساز فشرده را در چارچوب اتصال کریدور زنگزور به مسیرهای ITC شمال-جنوب انجام دهد.
متغیر ترکیه
روسیه، در حال حاضر به شدت به روابط خود با ترکیه به ویژه در زمینه هایی مانند تجارت و طرح های متنوع سازی انرژی وابسته است.
با تمرکز روسیه بر سر درگیری در اوکراین، نفوذ آن در فضای پسا شوروی، به ویژه در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی به طور قابل توجهی تضعیف شده است.
بنابراین، بعید به نظر می رسد که مسکو با ترکیه، به ویژه بر سر مساله ارمنستان که روسیه پس از جنگ دوم قره باغ بخش زیادی از نفوذ سابق خود را در آنجا از دست داده است، مقابله کند (Kazantsev-Vaisman, ۲۰۲۴) .
ترکیه عضو ناتو است و روسیه آن را به عنوان متعادل کننده ناتو در دریای سیاه و قفقاز می بیند.
از سوی دیگر، ترکیه با روسیه نیز دارای روابط خوبی است.
بنابراین، روسیه نمی خواهد با بازی در قفقاز جنوبی به نفع ایران و یا ارمنستان، ترکیه را از خود ناراضی نگه دارد.
متغیر ارمنستان
گر چه در ماه‌های اخیر، ارمنستان آشکارا از اتحاد دیرینه خود با مسکو فاصله گرفته و به دنبال روابط نزدیکتر با اروپا و آمریکا است، اما روسیه با توجه به اتحاد نظامی رسمی خود با ارمنستان و نقش صلح بانی در منطقه با توجه به توافق آتش بس، هنوز هم اهرم هایی برای حفظ سطحی از کنترل بر ارمنستان و کریدور زنگزور در آینده دارد.
هر چند با توجه به جنگ جاری در اوکراین، به نظر می رسد که به تدریج روسیه از قفقاز جنوبی در حال فاصله گرفتن است، اما از منظر کرملین، تغییر دولت در ارمنستان و یک دولت طرفدار روسیه می تواند به طور بالقوه وضیعت را تغییر دهد.
در واقع، روسیه با اصل کریدور مخالفتی ندارد، بلکه بیشتر نگران تضمین حضور و نظارت نیروهای مرزبانی روسیه در این کریدور است.
تحلیل گران اطلاعاتی و سیاسی روسی معتقدند که با وجود روابط نزدیک ارمنستان با غرب، اما در آینده نزدیک این کشور روابط خود را روسیه قطع نخواهد کرد.
گزینه ادغام کامل ارمنستان در اقتصاد غرب غیر واقعی است، اما به صورت مرحله ای و زمان بر و بدون قطع روابط اقتصادی یا سایر روابط با روسیه عملی خواهد شد.
سیاست روسیه نسبت به آذربایجان
مسأله دیگر در بررسی چرایی رویکرد روسیه نسبت به کریدور زنگزور، سیاست و دیدگاه روسیه نسبت به آذربایجان است.
از منظر منافع روسیه، ورود آذربایجان به دوران تاریخی جدید قفقاز جنوبی، تهدیدی برای این کشور محسوب نمی‌شود؛ چرا که اول از همه، این کشور با روسیه روابط دوستانه‌ای دارد؛ علاوه بر این، متحدی قابل اعتماد و بدون مشکل است.
دوم، کشوری واقعاً مستقل است که سیاست خارجی خود را مطابق با منافع ملی خود بنا می‌کند.
سوم، مشارکت‌کننده‌ای مسئول و هوشیار در روابط بین‌الملل است که همیشه به تعهدات خود عمل می‌کند.
در نهایت، شریک اقتصادی ثروتمندی است.
همه این عوامل در کنار هم، هم‌افزایی سیاست‌های منطقه‌ای روسیه و آذربایجان را تعیین می‌کنند (Petrov, ۲۰۲۴).
برای روسیه، گسترش فضای همکاری تجاری میان دو کشور بسیار ارزشمند است.
آذربایجان بیش از ۱ میلیارد دلار در شرکت‌های روسی سرمایه‌گذاری کرده است، در حالی که شرکت‌های روسی بیش از ۴ میلیارد دلار در پروژه‌های آذربایجان سرمایه‌گذاری کرده‌اند.
گردش مالی تجارت با نرخ دو رقمی در حال رشد است: در سال ۲۰۲۲، نرخ رشد ۲۳٫۹% (۳.۷۱ میلیارد دلار) و در سال ۲۰۲۳ – ۱۷٫۵% (۴.۳۵۸ میلیارد دلار) بود که صادرات روسیه سه چهارم این حجم را تشکیل می‌دهد.
تعداد شرکت‌های مشترک و شرکت‌های روسی فعال در آذربایجان از ۱۰۰۰ فراتر رفته است.
آذربایجان روسیه را به عنوان یک شریک با اولویت طبیعی می‌بیند.
یکی از ویژگی‌های متمایز این جمهوری، تأکید بر زبان روسی است: از ۴۵۰۰ مدرسه آذربایجانی، ۳۴۰ مدرسه (که به ۱۴۰۰۰۰ کودک یا حدود ۱۰٪ از کل دانش‌آموزان تبدیل می‌شود) به زبان روسی تدریس می‌شوند.
در ۳۰۰۰ مدرسه دیگر، زبان روسی به عنوان یک زبان خارجی آموخته می‌شود.
بیش از ۱۵۰۰۰ دانشجو در بخش‌های زبان روسی دانشگاه‌های آذربایجان ثبت‌نام کرده‌اند.
آمار آموزش به زبان روسی نشان می‌دهد که رهبری آذربایجان جایگاه ویژه روسیه را در روابط خارجی جمهوری به رسمیت می‌شناسد و آن را تشویق می‌کنند.
(Petrov, ۲۰۲۴).
در این راستا، برخی توافقات پشت پرده میان مسکو و باکو نیز است.
پوتین و علی‌اف همیشه روابط بسیار خوبی داشته‌اند.
علی‌اف و خانواده‌اش بخش قابل توجهی از زندگی خود را در پایتخت روسیه گذرانده‌اند.
علی‌اف همچنین برای کرملین به عنوان یک پل ژئوپلیتیکی به ترکیه مهم است.
متغیر ایران و سیاست‌هایش
به نظر برخی از کارشناسان و همچنین برخی مقامات روس، خط آهن شمال-جنوب در بخش ایرانی این مسیر در سال‌های گذشته، به واسطه مجموعه‌ای از عوامل سنتی مدیریت ایرانی، به علاوه به اجرا درنیامدن توافقات بین‌المللی به دلیل خطرات اعمال تحریم‌ها بر نهادهای تجاری، شرکت‌های بیمه و بانک‌ها به شدت کند بوده است.
این در حالی است که جمهوری آذربایجان توانسته است بخش مهمی از تعهدات خود را به اتمام برساند و یا حداقل در مراحل نهایی قرار دارد.
لذا، با توجه به تحریم‌های ضد روسی، کریدور زنگزور می‌تواند برای روسیه سودمند باشد.
کریدور ارس که جمهوری اسلامی ایران به عنوان جایگزین زنگزور معرفی کرده است، به دلیل تنش‌های منطقه‌ای و نبود زیرساخت‌های منطقه‌ای به مشکل خورده است.
سرگئی مارکدونوف، دکترای تاریخ و پژوهشگر برجسته و سردبیر مجله Agimo می نویسد، سالهاست که در چارچوب امنیت قفقاز مدل ۳+۳ (گرجستان آذربایجان و ارمنستان) و (ایران، ترکیه، روسیه)، مورد بحث قرار گرفته است اما حداقل دو تفسیر وجود دارد: ایرانی و ترکی.
ایران به سمت یک تفسیر جبرگرایانه منطقه‌ای سفت و سخت گرایش دارد، در حالی که دومی انعطاف پذیرتر است و همکاری چند جانبه ای را دنبال می کند و این مدنظر ترکیه است.
برای روسیه نیز تفسیر جامع تر با توجه به روندهای ۲۰۲۳-۲۰۲۴ خوش آیندتر به نظر می‌رسد.
آذربایجان، گرجستان، روسیه و ترکیه سعی دارند تا در ساختار قوام یافته ای قرار گیرند که روابط دو جانبه و عمل‌گرایی را بر ارزش‎ها و نگرش‌های جبرگرایانه ترجیح دهد.
Markedonov,۲۰۲۴) ).
نتیجه‌گیری
برای روسیه افتتاح کریدور زنگزور خطری ژئوپلیتیکی همانند جمهوری اسلامی ایران، محسوب نمی‌شود و بیشتر موضوعی فرعی به شمار می‌آید.
میآممیکریدور حداقل، نوع انعکاس این مساله در رسانه‌های روسیه و تحلیل مقامات و کارشناسان این کشور این را نشان می‌دهد.
ازسوی دیگر، مقامات و کارشناسان روس، کریدور زنگزور را به مثابه فرصتی می‌بینند که می‌تواند به عنوان یک جاده مواصلاتی به اهداف کریدوری روسیه از جمله کریدور شمال-جنوب خدمت کند.
همچنین، همان طور که گفته شد دیدگاه روسیه نسبت به کریدور زنگزور تحت تأثیر متغیرهای مداخله‌گری چون ترکیه و نوع روابط با آن، مناسبات با جمهوری آذربایجان و نقش ارمنستان در دکترین خارج نزدیک روسیه قرار دارد.
در واقع، به واسطه روابط گسترده روسیه با این کشورها و به ویژه ترکیه به عنوان تعدیل کننده مواضع ناتو، و تضمین حضور در ارمنستان با توجه به وجود پایگاه نظامی در این کشور و حضور نیروهای صلح بان روس در آنجا، می‌توان عنوان کرد که منافع روسیه کمتر مورد تهدید قرار خواهد گرفت و هنوز روسیه ابزارهای فعالی در این زمینه در اختیار خواهد داشت.
روسیه با رویکردی عمل‌گرایانه، میانجی‌گرایانه و توازن بخشی در سیاست خارجی، سعی کرده است تا بخش مهمی از خطرات و تهدیدات ژئوپلیتیکی این کریدور را برای خود کم کند.
*بازنشر مطالب شبکه‌های اجتماعی به منزله تأیید محتوای آن نیست و صرفا جهت آگاهی مخاطبان از فضای این شبکه‌ها منتشر می‌شود.