هسته اتمی تجلی پیوند دین و دانش

خبرگزاری مهر - یادداشت مهمان؛ ابراهیم کارخانه‌ای عضو هیئت علمی دانشگاه: در یک نشست نخبگانی از من خواستند به‌عنوان کسی که سال‌ها در دانشگاه درس شیمی هسته‌ای تدریس کرده است و در کلاس درس مسائل علمی و عقیدتی را بهم پیوند می‌زند، در جمع آنها صحبتی داشته باشم.
بهترین فرصتی بودکه می‌توانستم در قالب جهاد تبیین دین و دانش، برخی استدلال‌های علمی را در خدمت تحکیم مبانی دینی قرار دهم.
به یاد مطالبی افتادم که دانشجویان سال‌ها بعد از فارغ‌التحصیلی، بعنوان معارف هسته‌ای و خاطره‌ای ماندگار از آن یاد می‌کردند.تصمیم گرفتم در آن جمع به برخی نکات برجسته علمی و معرفتی آن درس بپردازم.
در ابتدا با تأکید بر اینکه در قرآن کلمۀ علم و مشتقات آن ۸۱۱ بار و کلمۀ ایمان و مشتقات آن نیز معادل ۸۱۱ بار به کار رفته است و انسان با دو بال علم و ایمان قدرت پرواز در مسیر متعالی الهی را پیدا می‌کند، صحبت‌های خود را مزین نمودم به رابطۀ علم و ایمان از دیدگاه شهید مطهری که در قالب فصیح‌ترین عبارت‌ها بیان شده است:
«علم ابزار را می‌سازد، ایمان مقصد را.
علم سرعت می‌بخشد، ایمان جهت.
علم زیبایی عقل است، ایمان زیبایی روح.
علم انقلاب برون است، ایمان انقلاب درون.
علم می‌نمایاند که چه هست و ایمان می‌نمایاند که چه باید کرد»
در ادامه به بررسی برخی از مصادیق عینی رابطۀ ایمان و علم و به بیان دیگر دین و دانش پرداختم که به‌شدت موردتوجه آن جمع نخبگانی قرار گرفت و اینک در ذیل بعنوان یک خاطرۀ به‌یادماندنی به شرح برخی از فرازهای مطرح‌شده در آن نشست به نحوی تفصیلی می‌پردازم:
۱.
قرآن و فعل‌وانفعالات هسته‌ای
ذرۀ اتمی، واحد ساختمانی جهان مادی است که از کنار هم قرار گرفتن اتم‌های عناصر مختلف و اثرات متقابل آن‌ها بر یکدیگر جهان مادی شکل می‌گیرد.
همان‌گونه که در عالم معنا، کمال انسانی (در قالب انسان کامل) در سیمای مبارک نبی مکرم اسلام (ص) متجلی می‌شود — که فلسفۀ وجودی جهان هستی است — در عالم ماده نیز تمامی هسته‌های عناصر تشکیل‌دهندۀ جهان، کمال مادی خود را در نیل به پایدارترین هستۀ اتم عنصری جستجو می‌کنند که کانون عشق و همۀ تحولات هسته‌ای در جهان است.
بر همین اساس، تمام فرایندهای هسته‌ای که در جهان مادی صورت می‌گیرد، در جهت نیل به هستۀ اتمِ این عنصر قدرتمند به پیش می‌رود.
بر پایۀ پژوهش‌های هسته‌ای، در دمای صفر مطلق، که پایین‌ترین دمای ممکن است (۲۷۳.۱۵- درجه سانتیگراد) و در آن دما، کلیۀ حرکت‌های مولکولی متوقف می‌شود، هسته‌های تشکیل‌دهندۀ عناصر جهان مادی، هرچند قابل‌اغماض، لیکن تمایل دارند به‌سمت هستۀ پرقدرت همین عنصر میل کنند که در صورت فراهم شدن شرایط لازم، این اقدام عملی می‌شود.
هستۀ اتم این عنصر پناهگاهی امن برای هستۀ همۀ عناصر عالم است.
به بیان ساده‌تر، هستۀ این عنصر قدرتمندترین هستۀ عناصر جهان مادی است.
تحولات هسته‌ای اعم از واکنش‌های شکاف و واکنش‌های هم‌جوشی هسته‌ای و تمامی فرآیندهای هسته‌ای، همگی در جهت نیل به هستۀ اتم این عنصر به پیش می‌رود تا از مراتب بالاتر پایداری برخوردار شوند.
هستۀ اتم این عنصر در قرآن کریم در میان همۀ عناصر عالم از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و پنجاه‌وهفتمین سورۀ قرآن (معادل حروف ابجد الحدید) و بیست‌وششمین عنصر جدول تناوبی عناصر (معادل حروف ابجد حدید) را به خود اختصاص داده است.
عنصر یادشده چیزی جز «آهن» نیست که در آیۀ ۲۵ سورۀ حدید: به‌عنوان مظهر صلابت و قدرت و «نیروی شدید» شناخته شده است.
﴿وَأَنزَلنَا الحَدِیدَ فِیهِ بَأسٌ شدیدٌ وَمَنافِعُ لِلنَّاسِ﴾.
کلیۀ هسته‌های عناصر عالم با شرکت در فعل‌وانفعالات هسته‌ای (شکافت هسته‌ای یا هم‌جوشی هسته‌ای) تمایل دارند خود را به قلۀ نمودار پایداری هسته‌ای برسانند که در رأس آن «هستۀ اتم آهن» قرار گرفته است و این نماد دیگری از «بأس شدید» است که در هستۀ اتم عنصر آهن متجلی است که علاوه بر خواص عمومی آهن که به اتم آهن برمی‌گردد، قدرت هسته‌ای آهن را نیز شامل می‌شود.
تمامی هسته‌های عناصر عالم جهت کسب پایداری بیشتر تمایل دارند به هستۀ اتم این عنصر تبدیل شوند و بر همین اساس، هستۀ اتم آهن (حدید) کانون عشق هستۀ اتمی همۀ عناصر هستی است و کلیۀ فرآیندهای هسته‌ای جهان در قالب شکافت هسته‌ای و هم‌جوشی هسته‌ای در راستای میل به هستۀ اتم آهن پیش می‌روند.
ازآنجاکه ریشۀ همه علوم عالم از ازل تا ابد در قرآن کریم نهفته است، هرقدر با پیشرفت علم، شناخت انسان از جهان هستی بیشتر شود، انسان قطرات بیشتری از اقیانوس بی‌کران معرفت شناسی و هستی شناسی را از قرآن درک می‌کند.
این کتاب الهی که در مراتب پایین، از عالم ملکوت بر عالم خاکی نازل شده، ریشۀ همه علوم عالم را در خود جای داده است و بر همین اساس، قرآن کتابی است که تا ابدیت پاسخ‌گوی هدایت فطری انسان‌ها در همۀ عصرها و نسل‌ها خواهد بود.
۲.
قانونمندی در بی‌کران هستی
همۀ ذرات تشکیل‌دهندۀ جهان در حال حرکت‌اند و هیچ ذره‌ای بدون حرکت در جهان هستی وجود ندارد (آیۀ ۸۸ سورۀ نمل).
تمام ذرات عالم در حرکات خود تسبیح خداوند تبارک‌وتعالی را سرمی‌دهند (آیۀ ۴۴ سورۀ اسراء).
علی‌رغم آنکه ذرات مولکولی در هر لحظه میلیاردها بار با یکدیگر برخورد می‌کنند، لیکن بر حرکت عمومی آن‌ها قانونی حاکم است که رمز نظام‌مندی حرکت آن‌ها را می‌بایست در تسبیح ذرات آن‌ها جستجو کرد.
برای نمونه، به بی‌نظمی غیرقابل‌تصور ذرات مولکولی گاز هیدروژن اشاره می‌شود.
در یک مولکول گرم گاز هیدروژن (۲ گرم) در شرایط متعارفی، تعداد ۶ ضربدر ۱۰ به توان ۲۳ ذرۀ مولکولی (۱۰²³×۶) وجود دارد و از آنجاکه هر ذرۀ مولکولی در هر ثانیه بیش از ۱۰ میلیارد بار با دیگر مولکول‌ها برخورد می‌کند، به‌این‌ترتیب تصور تعداد برخوردهای مولکولی ذرات در هر ثانیه غیرقابل درک و محاسبه است؛ ولی در عین بی‌نظمی، بر حرکات عمومی آن‌ها قانون حاکم است (آیۀ ۳ سورۀ ملک) و می‌توان نظم آن‌ها را به‌طور نموداری و در قالب یک معادله (قانون بولتزمن) محاسبه کرد که در هر لحظه علی‌رغم هزاران میلیارد برخورد ذرات با یکدیگر، چه کسری از مولکول‌ها دارای چه سرعتی هستند.
این واقعیت نشان می‌دهد که در جهان بی‌کران هستی، بر حرکت تک‌تک ذرات عالم قانون حاکم است و رمز پایداری جهان هستی نیز در همین قانونمندی نهفته است.
بدون شک همان‌گونه که بر حرکت جمعی ذرات هستی قانون حاکم است، بر حرکت جمعی جوامع بشری نیز سنت‌های تغییرناپذیر الهی حاکم است (آیۀ ۳ سورۀ احقاف؛ آیۀ ۳۴ سورۀ اعراف) که زندگی و مرگ تمدن‌ها نیز در چارچوب همین سنت‌های الهی رقم می‌خورد (آیۀ ۴۳ سورۀ مؤمنون).
و همان‌گونه که پایداری جهان هستی در گرو قانونمندی است که در تسبیح ذرات عالم متجلی است، پایداری جوامع بشری نیز در چارچوب رعایت قوانین الهی است.
هرقدر یک جامعه قوانین الهی را بیشتر رعایت کند، آن جامعه از استحکام و قوام بیشتری برخوردار خواهد بود.
انسان‌ها اگرچه در قالب جبر و اختیار، سرنوشت جوامع بشری را رقم می‌زنند، لیکن همان‌گونه که هدایت ذرات در ذات آن‌ها نهفته است (قوانین تکوینی)، بر حرکت عمومی ملت‌ها و تمدن‌های بشری نیز سنت‌های تغییرناپذیر الهی حاکم است (قوانین تشریعی) و هیچ حرکتی خارج از اراده و سنت الهی رقم نخواهد خورد (آیۀ ۱۱ سورۀ رعد).
بر همین اساس، تنها با پیروی از قرآن و عترت، موجبات استحکام‌بخشی و پایداری جوامع بشری در مسیر فطرت انسانی مهیا می‌شود؛ ازآنجاکه قرآن آخرین و کامل‌ترین کتاب الهی هدایت بشری است، لذا رستگاری نهایی همۀ انسان‌ها سرانجام در بازگشت به قرآن و در پرتو اسلام ناب محمدی رقم خواهد خورد.
۳.
وحدت ذره و جهان هستی
در قرآن به‌صراحت به کوچک‌ترین واحد ساختمانی ماده تحت عنوان «ذره» (که در علم امروز اتم نامیدهپ می‌شود) و نیز ذرات ریزتر و بزرگ‌تر از آن اشاره شده است (آیۀ ۶۱ سورۀ یونس).
امروزه علاوه بر ذرۀ اتم، بیش از صدها ذرۀ ریزتر از اتم به نام ذرات بنیادی نیز شناخته شده است که سه ذرۀ پروتون، نوترون، و الکترون اصلی‌ترین و ساده‌ترین آن‌هاست.
ساختمان مادی نظام هستی به‌گونه‌ای بنا شده که با تغییر ماهیت یک ذره، کل ساختمان جهان مادی به هم می‌ریزد و با تغییر در خواص یک ذره، دنیای دیگری با سنگ بنا و قوانین دیگری خلق خواهد شد.
به‌عنوان‌مثال در میان صدها ذرۀ ریزتر از اتم می‌توان از ذره‌ای به نام «نوترینو» را نام برد که در طی فرایندهای هسته‌ای آزاد می‌شود.
این ذره به‌قدری ریز است که فضای خالی بین هستۀ اتم و الکترون مانعی بر سر راه آن ایجاد نمی‌کند و بر همین اساس این ذره هنگامی که در فرآیندهای خورشیدی آزاد می‌شود، در برخورد با کرۀ زمین به‌راحتی از آن عبور می‌کند.
قوانین جهان مادی به‌گونه‌ای است که اگر از خواص این ذره، تنها جهت حرکت وضعی آن (اسپین ذره) تغییر کند، ساختار ذرۀ نوترون متحول خواهد شد و بر پایۀ آن نظام ساختمان جهان مادی دگرگون می‌شود.
اینکه با تغییر یکی از خواص یک ذره از صدها ذرۀ بنیادی و ریزبنیادی، کل نظام هستی دگرگون شود، عالی‌ترین تجلی وحدت در کل نظام هستی است که به هوشمندان عالم درس توحید، تسلیم و تعظیم در برابر پروردگار را می‌آموزد.
این به‌هم‌پیوستگی ذرات به‌گونه‌ای است که این تصور را در ذهن متبادر می‌سازد که کل ساختمان جهان هستی بر روی هریک از این ذرات بنا شده است و با تغییر آن، کل نظام جهان مادی به هم می‌ریزد (آیۀ ۳۰ سورۀ انبیا).
نکتۀ مهم دیگر اینکه در معماری جهان مادی، خواص عمومی سبک‌ترین عنصر تشکیل‌دهندۀ زمین شبیه کل کرۀ زمین است؛ به‌گونه‌ای که خواص عمومی اولین و سبک‌ترین عنصر تشکیل‌دهندۀ زمین — یعنی هیدروژن — با خواص عمومی کل کرۀ زمین یکسان است.
ازجمله اینکه شکل کرۀ زمین متمایل به بیضوی است و شکل هستۀ اتم هیدروژن نیز متمایل به بیضوی است؛ کره زمین دارای یک قمر است که به دور آن می‌گردد و عنصر هیدروژن نیز دارای یک الکترون است که به دور هستۀ اتم هیدروژن می‌گردد؛ کرۀ زمین دارای میدان مغناطیسی و شمال و جنوب مغناطیسی است و هستۀ اتم هیدروژن هم دارای میدان مغناطیسی و شمال و جنوب مغناطیسی است؛ از سوی دیگر آخرین و سنگین‌ترین عنصر طبیعی تشکیل‌دهندۀ کره زمین — یعنی اورانیوم — دارای قابلیت شکافت و فروپاشی است، که سرانجامِ کرۀ زمین نیز ازهم‌پاشیدگی و فروپاشی است (آیات ۵ و ۶ سورۀ واقعه).
به‌این‌ترتیب علاوه بر وحدت و همبستگی ذرات، هم‌سویی خواص «ذره و کل» نیز نماد دیگری از وحدت در جهان هستی است.
در یک جامعۀ توحیدی مبتنی بر فطرت انسانی نیز همین وحدت و همبستگی وجود دارد، به‌گونه‌ای که همۀ انسان‌ها به‌منزلۀ پیکرۀ واحدی هستند (آیۀ ۵۲ سورۀ مؤمنون؛ آیۀ ۳۲ سورۀ مائده) و تعدی به هریک از آن‌ها کل جهان بشری را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
بر این اساس، قرآن جامعۀ بشری را «امت واحده» می‌داند که قتل یک انسان به‌مثابه قتل همۀ انسان‌هاست.
این عالی‌ترین تجلی وحدت در عین کثرت و نماد عینی هم گامی جهان مادی با جهان انسانی است.
درحالی‌که وحدت در جهان مادی تکوینی و ذاتی است، در جامعۀ انسانی در میدان جبر و اختیار، به میزانی که استعدادهای فطری بشری در مسیر الهی شکوفا می‌شود، در جامعۀ انسانی تجلی می‌یابد و به میزانی که انسان‌ها به حقوق یکدیگر تعدی می‌کنند و از قوانین الهی دور می‌شوند، به همان اندازه از جامعۀ توحیدی فاصله می‌گیرند.
۴.
زوجیت ذرات و بقای عالم هستی
خداوند تبارک‌وتعالی تمام موجودات عالم را، چه در زندگی انسانی و چه در حیات نباتی، به‌طور زوج آفریده و بقای آن‌ها در گرو زوجیت آن‌هاست.
در جهان مادی نیز تمامی ذرات بر پایۀ زوجیت ذره و ضدّ ذره، بقای جهان هستی را رقم می‌زنند که الکترون-آنتی‌الکترون (پوزیترون) / پروتون-آنتی‌پروتون / نوترینو-آنتی‌نوترینو و… ازجملۀ آن‌هاست.
در آیات متعدد قرآن به مسئلۀ زوجیت به‌عنوان رمز پایداری جهان هستی اشاره شده است (آیۀ ۴۹ سورۀ الذاریات).
آنچه در فرازهای فوق آمد تنها چند مورد از موارد بی‌شماری است که نشان می‌دهد قرآن کتابی است که ریشۀ هم علوم عالم در قالب معرفت شناسی و هستی شناسی در آن نهفته است و همان‌گونه که بیان شد، به هر میزان که علم بشری بیشتر می‌شود حقایق بیشتری از اقیانوس بی‌کران معرفت قرآنی به روی بشر گشوده می‌شود.
بر این اساس، قرآن مشعل فروزانی است که تا ابدیت بر پایه دین و دانش راهنمای هدایت بشری در نیل به کمال انسانی خواهد بود.
جمهوری اسلامی ایران، امروز تنها کشوری در جهان است که پرچم دین و دانش را برپایه قرآن کریم در جهان بر افراشته و با تکیه بر آن در اوج قله دانایی و توانایی معادلات قدرت‌های ظالم و دین ستیز را به نفع ملت‌های مظلوم و دولت‌های آزاده جهان بر هم زده است.
اگر چنین الگویی در عالم شکل بگیرد جهان وارد عصر جدیدی خواهد شد که با بیداری ملت‌ها، دولت‌های سلطه‌گر و عدالت ستیز در آن جایی نخواهند داشت و به فرموده رهبر حکیم و فرزانه انقلاب حضرت امام خامنه ای علت دشمنی آمریکا و غرب را با ایران قوی می‌بایست در پرچم داری «پیوند دین و دانش» به عنوان بن مایه عزت و اقتدار پایدار در جهان تشنه معنویت و اسلام ناب محمدی (ص) با هدف جلوگیری از تمدن سازی نوین اسلامی جستجو کرد.
بر این اساس چنانچه گروهای قوی علمی، هماهنگ با دانشوران قرآنی در عرصه‌های مختلف، دست به دست هم بدهند و ریشه‌های اقتدار علمی و پیشرانی تمدن نوین اسلامی را بر پایه دین و دانش در قرآن جستجو کنند، بی‌شک با توجه به خلاء معنویت خیل عظیمی از جوانان تشنۀ معرفت الهی که امروز در قالب دفاع از مظلومیت فلسطین و توجه به ارزشهای اخلاقی و دینی صدای حق طلبانه آنها در اقصی نقاط عالم طنین انداز است با گرایش به قرآن کریم به عنوان آخرین و کامل‌ترین کتاب آسمانی که پاسخگوی نیاز انسان در همه زمانهاست، سرنوشت جدیدی را برای جهان رقم خواهند زد که در آیه‌های مختلف قرآن وعدۀ آن داده شده است.
در پایان وظیفه خود می دانم از حضرت حجت الاسلام و المسلمین استاد گرانمایه پژوهشکده حوزه و دانشگاه، جناب آقای محمد بهشتی به پاس مشاوره‌های قرآنی صمیمانه تشکر و قدر دانی نمایم.