تحرک شرقی در مقابل ماشه غربی

باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهدی سیف تبریزی* - در حالی که تنش‌های هسته‌ای میان ایران و تروئیکای اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) به اوج خود رسیده، دیدار دیروز هیئت‌های ایرانی و اروپایی در ژنو، سوئیس، به عنوان نقطه عطفی در تلاش‌ها برای جلوگیری از فعال‌سازی مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک) در چارچوب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد برگزار شد.
این دیدار، که در تاریخ ۴ شهریور ۱۴۰۴ صورت گرفت، در شرایطی بود که اروپایی‌ها تهدید به بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران کرده‌اند، اما طرف ایرانی، روسی و چینی بر این باورند که تروئیکا هیچ حقی برای فعال‌سازی این مکانیسم ندارد.
این ادعا ریشه در تفسیر حقوقی برجام (توافق جامع اقدام مشترک) و قطعنامه ۲۲۳۱ دارد.
از منظر ایران، روسیه و چین، تروئیکای اروپایی به دلیل نقض تعهدات خود در برجام، صلاحیت استفاده از مکانیسم ماشه را از دست داده‌اند.
ایران تأکید دارد که پس از خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، اروپایی‌ها نتوانستند تعهدات خود مبنی بر عادی‌سازی روابط اقتصادی با ایران را اجرا کنند و در عوض، تحت فشار آمریکا، تحریم‌های ثانویه را در قبال ایران اجرایی کرده‌اند.
مقامات ایرانی اخیراً اعلام کرده‌اند که اروپا «نه اساس قانونی و نه توجیه اخلاقی» برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه ندارد، زیرا طرف‌های اروپایی تعهدات برجامی را نقض کرده‌اند.
روسیه نیز این دیدگاه را تأیید و استدلال می‌کند که مکانیسم ماشه تنها برای شرکت‌کنندگان وفادار به برجام طراحی شده و تروئیکای اروپایی با عدم اجرای تعهدات، این حق را از دست داده‌اند.
روسیه در جلسات شورای امنیت، حق تروئیکای اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه را رد و تأکید کرده که این مکانیسم نمی‌تواند توسط کسانی که خود برجام را تضعیف کرده‌اند، استفاده شود.
چین نیز اعتراضی رسمی به شورای امنیت ارائه داده و تهدید اروپایی‌ها را «غیرقانونی» می‌داند، زیرا معتقد است که مکانیسم ماشه بخشی از برجام است که با خروج آمریکا و عدم پایبندی اروپا، اعتبار خود را از دست داده.
این سه کشور بر این باورند که فعال‌سازی مکانیسم ماشه نه تنها غیرحقوقی است، بلکه می‌تواند منجر به فروپاشی کامل برجام شود و ثبات منطقه‌ای را به خطر بیندازد.
دلایل حقوقی آنها شامل این است که قطعنامه ۲۲۳۱ مکانیسم را برای «شرکت‌کنندگان برجام» تعریف کرده، اما تروئیکای اروپایی با عدم اجرای بند‌های اقتصادی، عملاً از این دایره خارج شده‌اند.
علاوه بر این، روسیه و چین به عنوان اعضای دائم شورای امنیت، تأکید دارند که هرگونه اقدام یک‌جانبه اروپا بدون حمایت شورای امنیت، فاقد مشروعیت است و می‌تواند با مخالفت جدی مواجه شود، هرچند مکانیسم ماشه طراحی شده تا وتوپذیر نباشد، اما تفسیر حقوقی آنها این است که پیش‌شرط‌های اولیه رعایت نشده.
تنش‌های فزاینده در آستانه ضرب‌الاجل پس از جنگ ۱۲ روزه
دیدار دیروز در ژنو، در شرایطی برگزار شد که تنها چند روز تا پایان ضرب‌الاجل اروپایی‌ها برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه باقی مانده.
این ضرب‌الاجل، که تا اوایل شهریور ماه (پایان اوت ۲۰۲۵) تعیین شده، بخشی از استراتژی فشار حداکثری اروپا بر ایران است تا تهران را به بازگشت به محدودیت‌های هسته‌ای برجام وادارد.
اما پس از جنگ ۱۲ روزه در تیر ماه، که طی آن اسرائیل با همدستی آمریکا مراکز هسته‌ای صلح‌آمیز ایران مانند نطنز، فردو و اصفهان را بمباران کردند، شرایط به طور اساسی تغییر کرده است.
این حملات، که منجر به آسیب جدی به زیرساخت‌های هسته‌ای ایران شد، سران کشور را به سمت موضع سخت‌گیرانه‌تری سوق داد و این دیدار را نه تنها به یک مذاکره فنی، بلکه به عرصه‌ای برای محکومیت تجاوزات غربی تبدیل کرده است.
شرایط برگزاری این دیدار تحت تأثیر عوامل متعددی است: اول، پیشرفت‌های هسته‌ای ایران که پس از نقض برجام توسط غرب شتاب گرفته بود، اما پس از حملات خردادماه، ایران ابتدا همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به طور کامل قطع کرد و بازرسان را اخراج نمود.
این اقدام در پاسخ به آنچه ایران «حمایت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از تجاوزات اسرائیل» نامید، صورت گرفت.
در مراحل بعد، تهران این همکاری را مشروط و محدود کرد، تنها به شرط تضمین امنیت سایت‌ها و عدم استفاده از اطلاعات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای حملات آینده.
دوم، حمایت گسترده روسیه و چین از ایران در موضوع عدم فعال سازی مکانیسم ماشه، که اروپا را در موقعیت ضعیف‌تری قرار داده.
این دیدار در حالی برگزار می‌شود که ایران «با تمام قوا» برای جلوگیری ازفعال سازی مکانیسم ماشه تلاش می‌کند، اما حاضر به عقب‌نشینی یک‌جانبه و تسلیم در برابر خواسته‌های غیرقانونی و نا مشروع طرف غربی هم نیست، به ویژه پس از جنگ، که تهران مصمم‌تر به حفظ حقوق هسته‌ای خود شده است.
در واقع، ایران استراتژی روشنی برای مقابله با سوءاستفاده اروپا از این مکانیسم دارد، از جمله اقدامات حقوقی در شورای امنیت و تصمیم بر افزایش فعالیت‌های هسته‌ای به عنوان پاسخی متقابل.
تأکید بر عدالت و رفع تحریم‌ها با شرایط جدید پس از حملات
طرف ایرانی در این نشست با خواست‌های روشنی حضور یافته که ریشه در تجربیات گذشته دارد، اما پس از جنگ ۱۲ روزه، این خواست‌ها واقع‌بینانه‌تر شده‌اند.
نخست، ایران خواستار بازگشت کامل اروپا به تعهدات برجامی است، از جمله رفع تحریم‌های بانکی و نفتی که پس از خروج آمریکا اعمال شده‌اند.
مقامات ایرانی تأکید کرده‌اند که ایران آماده مذاکره است، اما تنها در صورتی که اروپا «مسئولیت‌پذیری» و استقلال عمل بیشتری نشان دهد.
دوم، تهران خواستار همکاری بیشتر با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است، اما به شرط اینکه گزارش‌های آژانس بی‌طرفانه باشد و تحت تأثیر فشار‌های غربی و طرف اسرائیلی قرار نگیرد.
پس از قطع اولیه همکاری در تیر ۱۴۰۴، ایران آن را مشروط به تضمین عدم استفاده از داده‌ها برای حملات آینده کرد و دسترسی را محدود به سایت‌های غیرحساس نمود.
ایران پیشنهاد داده که اگر اروپا مکانیسم ماشه را کنار بگذارد، دسترسی بازرسان را به تدریج افزایش دهد.
سوم، ایران بر حذف و یا تعلیق مکانیسم ماشه اصرار دارد، زیرا آن را ابزاری برای فشار نامشروع می‌داند، به ویژه پس از جنگ که نشان داد غرب آماده استفاده از خشونت است.
خواست‌های ایران منطقی و مبتنی بر حقوق بین‌الملل است، در حالی که اروپا به دنبال حفظ برتری خود در قبال پرونده هسته‌ای ایران است.
همچنین، ایران خواستار تضمین‌هایی برای جلوگیری از تکرار نقض برجام، مانند مکانیسم‌های مالی مستقل از آمریکا است.
این خواست‌ها نشان‌دهنده موضع قاطع تهران در هر مذاکره‌ای با طرف‌های اروپایی و یا آمریکایی است.
اهداف تروئیکای اروپایی: فشار برای محدودیت‌های هسته‌ای با شروط جدید
تروئیکای اروپایی با اهداف مشخصی در این نشست حضور یافته‌اند که بیشتر به دنبال حفظ هژمونی غربی است تا حل مسئله و پس از جنگ ۱۲ روزه، این اهداف با شروط سخت‌گیرانه‌تری که ناشی از ایجاد تصویر یک ایران ضعیف هست همراه شده.
هدف اصلی آنها جلوگیری از پیشرفت هسته‌ای ایران و بازگرداندن تهران به محدودیت‌های برجامی، مانند سقف غنی‌سازی پایین و ذخیره اورانیوم محدود است.
اروپایی‌ها تهدید کرده‌اند که اگر پیشرفتی حاصل نشود، مکانیسم ماشه را فعال کنند، که منجر به بازگرداندن همه تحریم‌های پیش از برجام در سال ۲۰۱۵ می‌شود.
اهداف اروپا شامل حفظ اعتبار برجام به عنوان دستاورد دیپلماتیک خود است، اما بدون هزینه برای بروکسل.
آنها همچنین به دنبال هماهنگی با آمریکا هستند.
پس از جنگ، شروط جدید اروپا شامل از سرگیری همکاری کامل با بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بدون هیچ پیش شرطی، مذاکره مستقیم و تعیین تکلیف با آمریکا برای بازگشت به برجام و تعیین تکلیف ۴۰۰ کیلوگرم ذخیره اورانیوم غنی‌شده تا ۶۰ درصد است.
پیش‌نویس قطعنامه پیشنهادی روسیه: گامی برای حل مشکلات
در میان این تنش‌ها، روسیه پیش‌نویس جدیدی برای تمدید محدودیت‌های برجامی و قطعنامه ۲۲۳۱ پیشنهاد کرده، با شرط حذف یا غیرفعال کردن مکانیسم ماشه تا فروردین ۱۴۰۵.
این پیش‌نویس، که توسط برخی منابع خبری فاش شده، با هدفی، چون برطرف کردن مشکلات میان ایران و تروئیکا با ایجاد تأخیر در انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ و تشویق ایران به ازسرگیری مذاکرات، به ویژه پس از جنگ که روسیه می‌پردازد و مسکو آن را فرصتی برای دیپلماسی می‌داند.
روسیه تأکید دارد که این طرح می‌تواند فضای لازم برای دیپلماسی ایجاد کند، بدون اینکه مکانیسم ماشه بلافاصله فعال شود.
این پیش‌نویس گامی مثبت از سوی مسکو درجهت حمایت از تهران در برابر فشار‌های غربی قلمداد می‌شود.
هدف روسیه، به عنوان متحد ایران، جلوگیری از تشدید تنش‌ها و حفظ توازن در شورای امنیت خواهد بود.
جایی که چین نیز با قدرت از این پیش‌نویس حمایت می‌کند.
شاید این طرح بتواند برخی از مشکلات موجود را با ایجاد زمان برای مذاکرات جدی‌تر از یک سو و حذف مکانیسم ماشه به عنوان کلیدی در جهت اعتماد سازی و حفظ امنیت برای ایران حل کند.
شرایط طرفین برای پذیرش طرح روسیه
برای پذیرش چنین طرحی، طرفین شرایط خاصی خواهند داشت.
مسلما یکی از مهم‌ترین شروط ایران تضمین حذف کامل مکانیسم ماشه خواهد بود.
همچنین اجرای تعهدات اقتصادی مندرج در برجام از سوی طرف اروپایی از دیگر خواسته‌های کشورمان باشد.
تهران همچنین می‌تواند خواستار تضمین‌های طرف‌های روسی و چینی برای هرگونه بدعهدی در آینده باشد.
اگر این شرایط برآورده شود، ایران ممکن است دسترس‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را افزایش دهد و غنی‌سازی را محدود کند، اما تنها به صورت متقابل و با حفظ ذخیره اورانیوم برای بازسازی.
از سوی دیگر، تروئیکا شرط می‌کند که ایران بلافاصله همکاری کامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را از سر بگیرد، پیشرفت‌های هسته‌ای را متوقف و با طرف آمریکایی وارد مذاکره شود.
همچنین سران اروپایی خواستار تعیین تکلیف ۴۰۰ کیلو اورانیوم ۶۰ درصد غنی شده ایران هستند.
البته گفته می‌شود طرف اروپایی به طور کامل با طرح پیش‌نویس جدید روسیه مخالفت خواهد کرد، زیرا حفظ مکانیسم ماشه به عنوان اهرم فشار بر ایران از سوی طرف غربی دارای اهمیت است.
اما از سوی دیگر نیز اگر طرف روسی بتواند در ارتباطات جدید خود با دولت ایالات‌متحده، ترامپ را به این امر راضی کند می‌توانیم شاهد عقب‌نشینی تروئیکای اروپایی در این موضوع باشیم.
در غیر اینصورت، تنش‌ها افزایش می‌یابد، و ایران ممکن گام‌های جدیدی بردارد.
آینده‌ای نامعلوم، اما امیدوارکننده برای دیپلماسی
این نوع دیدار‌ها و پیش‌نویس روسیه می‌تواند پلی برای حل اختلافات باشد، اما تنها اگر عدالت رعایت شود و شرایط جدید پس از جنگ ۱۲ روزه در نظر گرفته شوند.
ایران، با حمایت روسیه و چین، در موقعیت‌قوی‌تری قرار دارد و نشان داد که دیپلماسی را ترجیح می‌دهد، اما حاضر به تسلیم نیست.
آینده بستگی به اراده اروپا برای تغییر رویکرد دارد به دور از فشار‌های آمریکا و اسرائیل.