سوگند به شهیدان کربلا و کمرنگ شدن استفاده از «شبّیر» در شعر فارسی

به گزارش خبرنگار مهر، محمد مرادی شاعر، منتقد ادبی و استاد دانشگاه در سلسله یادداشت‌هایی به بررسی «شعر عاشورایی» پرداخته و این گونه شعر را از آغازین قدم‌های شعر فارسی پیگیری کرده است.
دقیق شدن در لحظات و دقایق و ظرایف شعر عاشورایی، از ویژگی‌های یادداشت‌های مرادی است که خواندن آن را برای علاقه‌مندان به ادبیات و شعر عاشورایی مغتنم می‌کند.
مرادی در شانزدهمین قسمت از این یادداشت‌ها به ویژگی‌های شعر عاشورایی در قرن هفتم پرداخته است.
در ادامه قسمت شانزدهم «شعر عاشورایی» را می‌خوانید:
در دیوان‌های شاعران سده هفتم، به‌موازات رشد سرودن اشعار مستقل عاشورایی، به دلایل مختلف فرهنگی و ادبی، از اشارات وصفی به حادثه عاشورا کاسته شده و به‌ندرت در آثار قصیده‌سرایان، برخی تلمیحات مدحی را به نام و شخصیت امام حسین (ع) می‌توان سراغ گرفت.
برای مثال قاضی شمس‌الدین طبسی (ف.
۶۲۴؟) در ستایش ممدوح، او را به آل حسین نسبت داده (دیوان، ص ۸۰) و از جایگاه آن حضرت یاد کرده است.(همان، ص ۱۱)
در اشعار سید ذوالفقار شروانی (ف.
۶۶۹) شاعر شیعه این سده نیز، چنین رویکردی را در وصف ممدوحانِ منتسب به خاندان پیامبر (ص) می‌توان دید:
شب احباب تو رخشنده‌تر از جان حسین
روز اعدای تو تاریک‌تر از جان یزید (دیوان، ص ۱۹۰)
شاه سادات، عماد حق و دین میرعلی
میوه‌ی جان و دل شبّر و شبّیر و علی (دیوان، ص ۵۴۸)
به عون شرعی نایب مناب جدّ شبیر
ز روی علمی قایم‌مقام زوج بتول (همان، ص ۳۳۸)
از این سده، اشاره به عنوان «شبیر» برای امام حسین (ع) به‌مرور در ادب فارسی کمرنگی می‌یابد؛ هرچند همچنان در برخی متون نشان آن یافت می‌شود.
ذوالفقار شروانی (قوام‌الدین حسین‌بن علی) در اشعارش همچنین به شیوه مناقبیان به دوازده امام شیعه (ع) اشاره و به اعتقاد خود اقرار کرده است.(همان، ص ۷۹ و ۸۰) او در ترکیب‌بند باشکوهش در ستایش امام رضا (ع) که از آثار شاخص در سیر شعر رضوی است، زیارت آن حضرت را در شرافت چون زیارت کربلا و نجف و مدینه دانسته است:
گو بیا و جان ز نور مرقد او تازه‌دار
از جهان فانی ار خواهد کسی دارالبقا
کز شرف در پیشگاه مشهد او مضمرست
هم مدینه هم نجف هم سامره هم کربل (همان، ۵۴۵)
از ویژگی‌های ادب عاشورایی که به سبک شاعران سده ششم، در قرن هفتم نیز نمودی نسبی دارد، سوگند خوردن به شهیدان کربلاست.
این مضمون را در شعر زیر از قصیده شاخص سعدی (ف.
۶۹۱ یا ۶۹۴) می‌توان دید:
یارب به نسل طاهر اولاد فاطمه
یارب به خون پاک شهیدان کربلا (کلیات، ص ۱۱۷۹)
مجد همگر (ف .۶۸۶) هم در قصیده‌ای طولانی به شاه تشنه و شیرخوارِ کربلا، این‌گونه سوگند خورده است:
به قهر دشنه که بر خلق یافت مظلومی
به شاه تشنه که تا حشر ماند عطشانی
به تیربار که فرمود بر عدو حرّی
به شیرخوار که بر حلق خورد پیکانی
به خون پاک شهیدان کربلا که ازآن
نمود لاله‌ستانی چنان بیابانی… (دیوان، ص ۳۹۵)
شاعران شاخص این سده در ادب عاشورایی، مولوی و سیف فرغانی‌اند که در یادداشت‌هایی مستقل به آنان خواهیم پرداخت.
*
پیش از این، پانزده قسمت از این یادداشت‌ها با عناوین زیر منتشر شده است:
* «لالایی‌های حضرت زهرا (ع) آغاز شعر عاشورایی است؛ رخت عزا بر تن شعر فارسی»
* «اولین شعر عاشورایی در ادبیات فارسی سروده کیست؟»
* «دوره غزنوی و افول شعر عاشورایی؛ تنها یک بیت در دیوان شعرای زمان»
* «نقش شعرهای کوتاه در انتقال فرهنگ عاشورا؛ باباطاهر عریان شیعه است؟»
* «ناصرخسرو سیدالشهدا» را چگونه نام می‌برد؛ اندوه همیشگی از شهادت امام»
* «اشاره به عاشورا در شعر درباری و مدحی؛ قطران تبریزی درباره عطش چه گفت؟»
* «افزایش ارجاع به عاشورا در قرن ششم؛ ماجرای کربلا در شعر دربار غزنوی»
* «اولین حضور حضرت عباس (ع) در ادب فارسی؛ «علی‌نامه» نخستین حماسه شیعی»
* «سنایی دومین شاعر عاشورایی تاریخ؛ نفرین خاندان ابوسفیان در شعر فارسی»
* «کامل‌ترین گنجینه شعر عاشورایی تا آغاز قرن ۶؛ اشعار سنایی و زیارت ناحیه»
* «ادبیات عاشورایی از چین تا شرق اروپا؛ قرن ششم و نخستین مدح‌های غلوآمیز»
* «نقش شهر «ری» در رشد شعر عاشورایی؛ اولین مقتل‌نویس عاشورایی کیست؟»
* «شاعری که بر محتشم کاشانی اثر گذاشت؛ شاعر شاخص شعر شیعه در «ری» کیست؟»
* «مشهورترین شاعر قرن ۷ درباره محرم چه گفت؟؛ آغاز استقلال شعر عاشورایی»
* «عطار نیشابوری چه توصیفی از امام حسین (ع) دارد؟؛ نخستین رباعی عاشورایی»