عمق استراتژیک و «میهن آبی»؛ رویکرد ترکیه به شمال لبنان

خبرگزاری مهر، گروه بین‌الملل: ترکیه در سال‌های اخیر با یک راهبرد چندوجهی بلندمدت به گسترش نفوذ خود در شمال لبنان (به‌ویژه طرابلس و مناطق اهل سنت) پرداخته است.
این رویکرد بر پایه مفاهیمی چون «عمق استراتژیک» (ضریب نفوذ ژئوپلیتیک ترکیه به دلیل تاریخ و موقعیت جغرافیایی) و چشم‌انداز دریایی «میهن آبی» (گسترش محدوده ادعایی ترکیه در شرق مدیترانه) استوار است.
آنکارا با بهره‌گیری از پیوندهای تاریخی عثمانی (مانند جمعیت ترک تباران سنتی لبنان) و ابزارهای قدرت نرم، کوشیده جایگاه راهبردی خود در این منطقه را تقویت کند.
تحلیل‌ها نشان می‌دهند که ترکیه تلاش می‌کند جای پای خود را در طرابلس، بزرگترین مرکز جمعیت اهل سنت لبنان، مستحکم نماید و از طریق نهادهای امدادی و توسعه‌ای چون تیکا از نفوذ خود حمایت کند.
در مقابل، ساختار سیاسی کشور و ضعف حکمرانی به وضعیت شکننده‌ای منجر شده که لبنان را در برابر نفوذ خارجی آسیب‌پذیر می‌سازد؛ در چنین فضایی ترکیه خود را بازیگری فعال در عرصه محلی معرفی کرده و لبنان را به عنوان کشوری منفعل در برابر این فشارها می‌بیند.
تحلیل تاریخی
پس از استقلال لبنان از امپراتوری عثمانی، روابط دو کشور ریشه در تاریخ مشترک و جمعیت‌های ترک‌تبار منطقه (از جمله حدود ۱۹ هزار ترکمن و ۲۸۰ هزار ترک تبار در شمال لبنان) دارد.
حکومت‌های ترکیه طی دهه‌های اخیر این پیوندهای تاریخی را به دارایی‌های استراتژیک تبدیل کرده‌اند.
به عنوان نمونه، در چارچوب دکترین عمق استراتژیک آ.
داووداوغلو (۲۰۰۱)، جامعه ترکمن و ترک تباران لبنان بار دیگر اهمیت یافت و به‌عنوان ابزاری برای گسترش نفوذ آنکارا تلقی شد.
دولت ترکیه در سال ۲۰۱۰ نهادی به نام ریاست امور ترکی‌تباران (YTB) تأسیس کرد تا از حقوق و رفاه ترک‌های مهاجر و اقوام مرتبط حمایت نماید .
این تمرکز تاریخی بر احیای هویت ترکمنی و ارتباط با طایفه‌های سنتی اهل سنت (مثلاً ساکنان بخش باب التبانه طرابلس) نشان‌دهنده تلاشی برای بهره‌برداری از میراث عثمانی و خرده‌فرهنگ‌های محلی است.
ابعاد استراتژیک
آنکارا شمال لبنان را به عنوان جزئی از حوزه نفوذ سنتی خود می‌داند.
موقعیت جغرافیایی این منطقه نزدیک به مرز سوریه و در مسیر گذر انرژی و تجارت مدیترانه، اهمیت ویژه‌ای دارد.
به‌عنوان مثال، بندر طرابلس به عنوان یکی از مراکز اصلی تجارت شمال لبنان، «نقطه اتصال حیاتی» برای روابط با ترکیه محسوب می‌شود.
از منظر دریایی و ژئوپلیتیک، تلاش‌های ترکیه در شمال لبنان با جاه‌طلبی‌های «میهن آبی» (ادعای محدوده دریایی ترکیه در مدیترانه شرقی) همسو است.
در مقابل، کشورهای همسایه نیز در قالب ائتلاف‌های منطقه‌ای (مثل کنسرسیوم شرق مدیترانه) می‌کوشند مانع پیشروی ترکیه شوند.
افزایش نفوذ ترکیه در سوریه نیز بر اهمیت استراتژیک شمال لبنان افزوده است: رژیم جدید «هیئت تحریر الشام» (دسامبر ۲۰۲۴) که متحد آنکارا قلمداد می‌شود، صراحتاً خواستار کنترل طرابلس و مرزهای لبنان شده است.
این تغییرات، شمال لبنان را به کریدوری راهبردی برای ترکیه در همسایگی غربی‌اش تبدیل کرده است.
مکانیزم‌های نفوذ
ترکیه از ابزارهای متنوعی برای تقویت نفوذ خود در شمال لبنان استفاده می‌کند، از جمله:
• قدرت نرم فرهنگی و بشردوستانه:نهادهایی چون آژانس همکاری ترکیه (TİKA) با اجرای پروژه‌های رفاهی، عمرانی و فرهنگی در مناطق اهل سنت نظیر طرابلس و عکار حضور خود را تقویت کرده‌اند.
به‌عنوان مثال، پروژه‌های تیکا برای بهبود زیرساخت‌های بندر طرابلس شامل بازسازی سالن انتظار مسافران و ساخت مسجد بوده است .
همچنین دیانت (وزارت اوقاف ترکیه) با شبکه گسترده‌ای از مساجد و مبلغان مذهبی، اسلام معتدل ترک را ترویج می‌کند و از طریق ایجاد ارتباط با جماعت‌های اهل سنت لبنان تأثیرگذاری می‌کند (به‌طور کلی دیانت دارای بیش از ۸۹ هزار مسجد داخلی و خارجی و بالغ بر ۱۴۱ هزار کارمند مذهبی است)
• (نهادهای حکومتی T İ KA و YTB) علاوه بر حضور فرهنگی، ترکیه با گسترش دفاتر کنسولی و سازمان‌های توسعه در طرابلس نفوذ خود را رسمی کرده است.
برای نمونه، تیکا اخیراً در شهر طرابلس دفتر تازه‌ای افتتاح کرده است که نشان‌دهنده عزم ترکیه برای حضور نهادی در منطقه است.
• تابعیت و سیاست‌های جمعیتی: ترکیه اصل «حق خون» را مبنای تابعیت قرار داده و پس از انفجار مهیب بیروت در ۲۰۲۰، رسماً اعلام کرد به «بستگان ترک و ترکمن» در لبنان تابعیت اعطا خواهد کرد.
این سیاست با هدف ایجاد «جمعیتی وفادار» طراحی شده که آنکارا بتواند در فرآیندهای آینده سیاسی و مذهبی از آن استفاده کند.
• منافع اقتصادی و زیرساخت‌ها: پروژه‌های بلندپروازانه اقتصادی در دستورکار آنکارا قرار دارد.
تیکا با سرمایه‌گذاری در بندر طرابلس در تلاش است تجارت بین ترکیه و لبنان را تسهیل کند.
همچنین بازگشایی فرودگاه رنه معوض القلیعات (در شمال لبنان) که انتظار می‌رود تا حدود ۲۰۲۶ عملیاتی شود، موقعیتی منحصربه‌فرد برای شرکت‌های هواپیمایی ترکیه فراهم می‌آورد و شبکه راه‌های زمینی و دریایی ترکیه-لبنان را تکمیل می‌کند.
• عملیات مخفی و اطلاعاتی: گزارش‌ها حاکی است سازمان اطلاعات ملی ترکیه (MIT) شبکه‌های پنهانی از عوامل محلی و شبه‌نظامیان سوری ایجاد کرده است تا اهداف سیاسی و امنیتی آنکارا را در منطقه پیش ببرد.
اگرچه اطلاعات دقیق این فعالیت‌ها محرمانه است، تحلیلگران بر این باورند که هماهنگی عمیق بین ارتش ملی تحت حمایت ترکیه در سوریه و حضور MIT وجود دارد که جایگاه ترکیه را در لبنان تثبیت می‌کند.
پیامدهای داخلی و منطقه‌ای
در سطح داخلی لبنان، نظام تقسیم قدرت فرقه‌ای و وجود ائتلاف‌های رقیب باعث تضعیف کارآمدی نهادهای دولتی شده است.
سیستم کنونی که پست‌های کلیدی را بر اساس مذهب تقسیم می‌کند، «ضعیف، فاسد و مبتنی بر خویشاوندسالاری» توصیف می‌شود و شکاف‌های اجتماعی را عمیق‌تر می‌کند.
این وضعیت در کنار ناامیدی سیاسی عمومی، جریان نفوذ خارجی را تشدید می‌کند: مطابق نظرسنجی‌ها در پاییز ۱۴۰۳، حدود ۷۶٪ مردم لبنان به سیاست علاقه‌مند نبوده‌اند که بر کاهش مشارکت انتخاباتی و تداوم خلأ قدرت می‌افزاید.
در چنین فضایی، رقابت‌های منطقه‌ای خود را تشدید کرده است.
اسرائیل نگران حضور ترکیه در سوریه و تأثیر آن بر امنیت خود است و از تشکیل ائتلاف‌های دریایی-نظامی برای مقابله با ترکیه حمایت می‌کند.
ایران و حزب‌الله نیز واکنش نشان داده‌اند؛ ترکیه حزب‌الله را بازوی نفوذ ایران در لبنان می‌بیند و سیاست‌های خود را بر تضعیف این نفوذ متمرکز کرده است، در حالی که حزب‌الله همچنان قدرتمندترین نیروی مسلح لبنانی باقی مانده است.
همچنین قبرس و اتحادیه اروپااز طریق توافقات جدید EEZ و همکاری با یونان و اسرائیل، سعی در محدود کردن نقشه راهبردی ترکیه در مدیترانه دارند .
سوریه نیز تغییر کرده است؛ رژیم وابسته به Hayat Tahrir al-Sham (مناصب جدید در دمشق) اکنون از متحدان ترکیه محسوب می‌شود و در ادعای سرزمینی بر طرابلس دخیل شده است .
همچنین باید اشاره نمود یکی از مهم‌ترین چالش ها برای ترکیه در شمال لبنان، قیم سنتی و سرسخت اهل تسنن لبنان یعنی عربستان سعودی است.
عربستان سعودی از دهه‌ها پیش اصلی‌ترین حامی سیاسی و مالی جامعه‌ی اهل تسنن لبنان بوده است.
ریاض با سرمایه‌گذاری‌های عظیم و روابط سیاسی عمیق با چهره‌های کلیدی سنی، نفوذ گسترده‌ای در این جامعه دارد.
این رقابت، به‌ویژه بر سر رهبری سیاسی سنی‌ها، در سال‌های اخیر تشدید شده است.
ترکیه در تلاش است تا خلأ رهبری سیاسی که به‌طور سنتی در انحصار عربستان بوده را پر کند، اما این کار با مقاومت جدی ریاض روبرو می‌شود.
عربستان، نفوذ ترکیه در میان سنی‌های لبنان را تهدیدی برای منافع خود می‌داند و با استفاده از اهرم‌های مالی و سیاسی، تلاش می‌کند تا از گسترش نفوذ آنکارا جلوگیری کند.این رقابت پیچیده، معادلات منطقه‌ای را تحت تأثیر قرار داده است.
در حالی که نفوذ ترکیه هنوز به مرحله‌ای نرسیده که تحولات ژئوپلیتیکی عمده‌ای را رقم بزند، اما آرام‌آرام ثبات داخلی لبنان را هدف قرار داده و می‌تواند در آینده به تنش‌های فرقه‌ای و سیاسی منجر شود.
در مجموع، شمال لبنان به یک عرصه‌ی رقابت بین دو قدرت منطقه‌ای تبدیل شده است که هر دو در تلاشند تا از پتانسیل سیاسی اهل تسنن این کشور به نفع خود استفاده کنند.این‌گونه، نفوذ ترکیه در شمال لبنان نه‌تنها بر سیاست داخلی لبنان اثر می‌گذارد، بلکه پویش‌های امنیتی و رقابت‌های منطقه‌ای را نیز شعله‌ورتر می‌کند.
نتیجه‌گیری تحلیلی
راهبرد چندوجهی ترکیه در شمال لبنان نشانگر تلاشی هماهنگ برای تداوم نفوذ در منطقه پس از دوران خشونت‌های اواخر قرن گذشته است.
این راهبرد شامل ترکیبی از ابزارهای قدرت نرم (کمک‌های بشردوستانه، پروژه‌های فرهنگی توسط تیکا و دیانت، اعطای تابعیت) و اهرم‌های اقتصادی (تمرکز بر بندر طرابلس و زیرساخت‌های حمل‌ونقل) و نیز عملیات اطلاعاتی (اقدامات MIT) می‌شود.
محور اصلی این سیاست، مناطق اهل سنت شمال لبنان (طرابلس، القلیعات، عکار) است که در چارچوب دکترین «عمق استراتژیک» و چشم‌انداز «میهن آبی» مورد عنایت قرار گرفته‌اند .
با وجود موفقیت ترکیه در ایجاد یک حضور قابل توجه و فراهم کردن زمینه برای «جمعیتی وفادار»، تحلیلگران خاطرنشان می‌کنند که آنکارا هنوز نتوانسته نقش رهبری صریحی در لبنان ایفا کند .
تا به امروز «هیچ قدرتی نتوانسته بود از پتانسیل سیاسی اهل سنت لبنان استفاده کند» ، اگرچه نشانه‌های اولیه حاکی از آن است که ترکیه در حال تلاش برای پر کردن این خلأ است.
محدودیت‌های اصلی پیش روی ترکیه شامل ساختار فرقه‌ای پیچیده لبنان و منافع متضاد سایر قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی به ویژه عربستان سعودی در بین جامعه اهل تسنن است.
در مجموع، نفوذ ترکیه در شمال لبنان مایه تحولاتی مهم در معادلات منطقه‌ای نشده اما به آرامی می تواند ثبات داخلی لبنان را هدف قرار داده و موجب تحولات ژئوپلتیکی مهمی در آینده شود.
محمدرضا صادقی، کارشناس روابط بین الملل