تحولات جدید در قفقاز؛ سناریوهای خوش‌بینانه و بدبینانه در تحلیل تهران
توافق صلح آذربایجان و ارمنستان در واشنگتن، اگرچه به‌عنوان گامی به‌سوی پایان منازعه تاریخی قفقاز ارزیابی می‌شود، اما پرسش‌هایی جدی درباره امنیت منطقه و منافع ملی ایران ایجاد کرده است.
خبرگزاری مهر، گروه سیاست - نفیسه عبدالهی: جمعه گذشته، «الهام علی‌اف» رئیس‌جمهوری آذربایجان و «نیکول پاشینیان» نخست‌وزیر ارمنستان، در مراسمی رسمی و با حضور دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری آمریکا، توافق صلحی را امضا کردند که وعده پایان‌دهنده دهه‌ها منازعه میان دو کشور را دارد.
هرچند در نگاه اول گامی بزرگ به سوی ثبات در قفقاز جنوبی تلقی می‌شود، اما بخشی از آن، به ویژه درباره گذرگاه سیونیک، ابهامات و نگرانی‌هایی را به همراه داشته است.
اهمیت راهبردی گذرگاه سیونیک
سیونیک، نوار باریکی در جنوب ارمنستان، تنها ۴۴ کیلومتر از مرز حیاتی این کشور با ایران را تشکیل می‌دهد.
این مرز کوتاه، برخلاف مرز ۶۹۰ کیلومتری ایران با جمهوری آذربایجان، برای تهران اهمیت ویژه‌ای دارد، چرا که میان خاک اصلی آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان قرار گرفته است.
آذربایجان به دنبال ساخت بزرگراه و خط آهنی است که از این منطقه عبور کند و نخجوان را به خاک اصلی خود متصل سازد.
این پروژه تنها یک طرح زیرساختی نیست، بلکه پیام‌های ژئوپلیتیکی گسترده‌ای نیز به همراه دارد.
انتقال روند مذاکرات صلح آذربایجان و ارمنستان به آمریکا؛ چالشی برای نقش منطقه‌ای
روند مذاکرات صلح که ابتدا در قالب فرمت سه‌جانبه مسکو آغاز شد و با نشست‌های متوالی در مسکو، بروکسل، واشنگتن و ابوظبی ادامه یافت، اکنون به سمت مدیریت برون‌منطقه‌ای سوق یافته است.
رؤسای جمهور آذربایجان و ارمنستان در این فرآیند چندین بار دیدار داشته‌اند، اما انتقال مذاکرات به آمریکا نشان‌دهنده تغییر وزن ژئوپولیتیکی پرونده است.
پیش از این، توافق صلح میان دو کشور عمدتاً یک موضوع منطقه‌ای با محوریت کشورهای منطقه به ویژه روسیه بود، اما ورود رسمی آمریکا، نگرانی‌هایی را در میان بازیگران منطقه‌ای مانند ایران، روسیه و گرجستان ایجاد کرده است که این تحول ممکن است نقش کشورهای منطقه را در روند صلح کاهش دهد.
رفع انسداد مسیرهای ارتباطی؛ گام به سوی صلح؟
در پی توافق اخیر، بیانیه‌ای ۷ بندی منتشر شد بیانیه هفت‌بندی مذکور، گرچه دارای جنبه‌های مثبت و منفی متعددی است، اما به موضوعات حساسی چون گزارش‌های منتشرشده درباره اجاره ۹۹ ساله پایگاه نظامی به آمریکا هیچ اشاره‌ای ندارد.
همچنین در این بیانیه درخواست انحلال گروه «مینسک»، میانجی‌گر قدیمی بحران قره‌باغ، مطرح شده که در سال‌های اخیر کم‌اثر شده بود.
حذف این گروه نشان‌دهنده تمایل برای تغییر ساختار مذاکرات و ورود بازیگران جدید است.
همین موضوع، زمینه‌ساز شکل‌گیری دو سناریوی تحلیلی در خصوص تحولات اخیر شده است.
دو سناریو برای آینده توافق
امضای این توافق، واکنش‌های متفاوتی را به دنبال داشته است؛ بر اساس سناریوی خوش‌بینانه، بیانیه واشنگتن اقدام نمادینی است که تغییر اساسی در وضعیت ژئوپلیتیکی قفقاز ایجاد نمی‌کند و انتظار استقرار نیروهای خارجی در منطقه در آینده نزدیک دور از ذهن است.
اما در مقابل، تحلیل بدبینانه معتقد است این بیانیه می‌تواند پیامدهای ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک جدی برای ایران و روسیه داشته باشد.
از جمله شواهد این نگاه، می‌توان به انحلال گروه مینسک و فرآیندهای پیچیده اصلاح قانون اساسی ارمنستان اشاره کرد.
بندهای کلیدی؛ تعادل میان منافع طرفین و تهران
بندهای سوم و پنجم بیانیه بر گشایش مسیرهای ارتباطی تأکید دارند اما اصل تمامیت ارضی و حاکمیت کشورها به عنوان پیش‌شرط ذکر شده است.
این موضوع، علاوه بر تضمین منافع ارمنستان، با دغدغه‌های ایران نیز همخوانی دارد و مانع از هرگونه تغییر مرزی به نفع آذربایجان در استان سیونیک می‌شود.
ابهامات و شایعات
در بند چهارم، نام مسیر ارتباطی از «زنگزور» یا «سیونیک» به «مسیر صلح ترامپ» تغییر یافته است.
در کنار این تغییر، شایعاتی درباره واگذاری «حقوق توسعه ویژه و انحصاری» این کریدور به آمریکا برای ۹۹ سال مطرح شده که تاکنون هیچ‌یک از طرف‌های رسمی آن را تأیید نکرده‌اند و همچنان موضوع بحث و گمانه‌زنی است.
واکنش ایران به طرح صلح
وزرات امور خارجه در واکنش به این طرح در بیانیه‌ای موضع تهران را در این زمینه اعلام کرد.
بر اساس این بیانیه جمهوری اسلامی ایران با دقت روندهای جاری در منطقه قفقاز جنوبی را دنبال می‌کند و با هر دو کشور همسایه، جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان، در خصوص این تحولات در ارتباط است.
جمهوری اسلامی ایران با استقبال از نهایی‌شدن متن توافق صلح توسط دو کشور، این تحول را گامی مهم در تحقق صلح پایدار در منطقه ارزیابی می‌کند.
جمهوری اسلامی ایران باور دارد که ایجاد مسیرهای ارتباطی و رفع انسداد شبکه‌های مواصلاتی زمانی در خدمت ثبات، امنیت و توسعه اقتصادی ملت‌های منطقه خواهد بود که در چارچوب منافع متقابل، رعایت حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشورهای منطقه و بدون مداخلات خارجی باشد.
جمهوری اسلامی ایران آماده تداوم همکاری‌های سازنده و مبتنی بر منافع متقابل با هر دو کشور جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان برای صیانت از صلح و ثبات و توسعه اقتصادی منطقه از طریق همکاری‌های دوجانبه و منطقه‌ای، همچون سازوکار ۳+۳، می‌باشد.
«مسعود پزشکیان» رئیس‌جمهور هم روز یکشنبه ۱۹ مرداد در واکنش به این قرارداد با اشاره به اینکه درباره کریدور موسوم به زنگزور وزیر امور خارجه گزارش دادند، گفت: «کریدور زنگزور» آن چیزی نیست که در خبرها بزرگش کردند.
خواسته‌های جمهوری اسلامی درباره این مسیر را همه طرف‌ها مراعات کردند.
رئیس‌جمهور تصریح کرد: چارچوب تمامیت ارضی و بسته نشدن راه ما به اروپا در آن دیده شده و تمام دغدغه ما این است که شرکت آمریکایی می‌خواهد این کریدور را راه بیندازد.
تاکید ایران بر حل‌وفصل مسائل منطقه‌ای از مسیر گفت‌وگو و همکاری ۳+۳
مقامات ایرانی با پیگیری تحولات جاری، بر اهمیت حل‌وفصل مسائل منطقه‌ای از مسیر گفت‌وگو و همکاری میان کشورهای منطقه و بدون مداخله خارجی تأکید دارند.
در همین چارچوب، پلتفرم همکاری منطقه‌ای ۳+۳ (شامل ایران، روسیه، ترکیه، آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) همچنان به عنوان بستری مؤثر برای تعاملات دیپلماتیک مورد حمایت تهران است.
همچنین قرار است شماری از مقامات ارشد ارمنستان، طی روزهای آینده با سفر به تهران یا از طریق تماس‌های تلفنی، جزئیات توافق اخیر را با طرف ایرانی در میان بگذارند.
ضرورت رعایت حق حاکمیت ملی کشورها در هر تصمیمی
آرارات میرزویان وزیر امور خارجه جمهوری ارمنستان، در تماس تلفنی با سید عباس عراقچی وزیر امور خارجه کشورمان، ایشان را از آخرین تحولات اخیر از جمله موافقتنامه صلح با جمهوری آذربایجان و توافقات در خصوص رفع انسداد از مسیرهای حمل و نقل منطقه‌ای، توسعه ارتباطات و گام‌های بعدی برای اجرای این توافقات مطلع نمود.
دراین تماس تلفنی عراقچی خطاب به همتای ارمنی گفت: این مسیر نباید موجب تغییر ژئوپلیتیک منطقه یا قطع دسترسی ایران به سایر مسیرهای مواصلاتی شود.
در هر تصمیم و اقدامی باید احترام به حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشورها کاملاً رعایت شود.
وزیر امور خارجه ارمنستان موضع اصولی جمهوری اسلامی ایران در احترام به حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ارمنستان و توجه به حساسیت‌های ژئوپلیتیک و صلح و ثبات در منطقه را ارزشمند و مهم دانست.
وی اطمینان داد که ایروان در تصمیم‌گیری راجع به مسیرهای مواصلاتی، توجه اساسی به صلح و ثبات منطقه‌ای و منافع و مصالح متقابل ایران-ارمنستان دارد.
در این چارچوب، آمریکا با رویکردی فعال در تلاش برای کاهش نفوذ روسیه در قفقاز جنوبی است و هم‌زمان با همراهی اتحادیه اروپا، سیاست فشار و محدودسازی علیه جمهوری اسلامی ایران را نیز دنبال می‌کند.
موضوع قفقاز به عنوان بخشی از استراتژی گسترده‌تر مهار منطقه‌ای تلقی می‌شود که می‌تواند زمینه‌ساز افزایش تنش‌ها در این منطقه حساس باشد.
جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر اصول ثابت خود، معتقد است که تنها راه رسیدن به ثبات و صلح پایدار در قفقاز، حفظ سازوکارهای گفت‌وگوی منطقه‌ای و مقابله با سیاست‌های مداخله‌جویانه فرامنطقه‌ای است.
با وجود تمامی پیچیدگی‌ها و ابهامات پیرامون توافق صلح اخیر، یک نکته برای تهران کاملاً روشن و غیرقابل انکار است: ثبات و امنیت قفقاز، به‌عنوان همسایه‌ای مهم و راهبردی، از اولویت‌های اساسی سیاست خارجی ایران به شمار می‌آید.
تهران با تکیه بر دیپلماسی فعال و تقویت روابط با متحدان منطقه‌ای، به‌ویژه ارمنستان، می‌تواند نه‌تنها نگرانی‌های خود را در فرآیند تحولات جاری مطرح کند، بلکه نقش مؤثری در شکل‌دهی به آینده سیاسی و امنیتی این منطقه حساس ایفا نماید.
در نهایت، تضمین صلح پایدار در قفقاز نه فقط به نفع کشورهای منطقه بلکه به سود امنیت و منافع ملی ایران خواهد بود؛ امری که بدون مشارکت هوشمندانه و تعامل سازنده با بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای قابل تحقق نیست.