ادبیات عاشورایی از چین تا شرق اروپا؛ قرن ششم و نخستین مدح‌های غلوآمیز

به گزارش خبرنگار مهر، محمد مرادی شاعر، منتقد ادبی و استاد دانشگاه در سلسله یادداشت‌هایی به بررسی «شعر عاشورایی» پرداخته و این گونه شعر را از آغازین قدم‌های شعر فارسی پیگیری کرده است.
دقیق شدن در لحظات و دقایق و ظرایف شعر عاشورایی، از ویژگی‌های یادداشت‌های مرادی است که خواندن آن را برای علاقه‌مندان به ادبیات و شعر عاشورایی مغتنم می‌کند.
مرادی در یازدهمین قسمت از این یادداشت‌ها به وضعیت شعر عاشورایی در قرن ششم پرداخته است.
در ادامه قسمت یازدهم «شعر عاشورایی» را می‌خوانید:
در سده ششم، به دلیل گسترش کانون‌های شاعری از خراسان بزرگ به مناطق مرکزی جنوب و غرب ایران و شبه قاره، کانون‌های ادبیات شیعی نیز گسترش یافته است.
در این سده علاوه بر شاعران محدوده ماوراءالنهر، هندوستان و افغانستان که با دربار غزنویان دوم و حاکمان محلی پیوند دارند، شعر فارسی زیر پرچم سلجوقیان تا روم شرقی رواج یافته و همین نکته به حضور پراکنده ادبیات عاشورایی از مرزهای چین تا شرق اروپا کمک کرده است.
شاعران هم‌عصر با سنایی در نیمه نخست قرن ششم چون معزی (ف .۵۱۸ تا ۵۲۱) و مسعود سعد سلمان (ف حدود ۵۱۵)، بیشتر نگاهی تلمیحی به عاشورا دارند، سنتی که در میانه سده ششم و در اشعار دیگر شاعران نیز رواج دارد؛ چنانکه در اشعار منسوب به دیگر شاعر عارف این سده، شیخ احمد جام، ژنده‌پیل (ف ۵۳۶)، نگاهی عرفانی_اخلاقی به حادثه کربلا دیده می‌شود؛ برای نمونه در شعر زیر که علاوه بر شیخ جام به سنایی هم نسبت یافته است:
سراسر جمله عالم پر شهیدند
شهیدی چون حسین کربلا کو؟
(دیوان، ص ۳۴۷)
نشانه نخستین مدح‌های غلوآمیز امام حسین (ع) در زبان فارسی را در بیتی دیگر از ژنده‌پیل می‌توان یافت؛ هرچند احتمالاً این ابیات در سده‌های بعد به نام شیخ جام شهرت یافته است:
همچو سگ افتاده‌ام بر خاک درگاه حسین
خاک نعلین حسین اندر دو چشمم توتیاست (همان، ص ۶)
رشید وطواط (ف ۵۴۴) ادیب و منتقد شاخص این سده نیز در مرثیه فرزند ممدوح در روز عاشورا، به اهمیت این روز و پیوند معنوی آن به امام حسین (ع) اشاره کرده است:
رفت فرزند تو به عاشورا
چون حسین علی به دار قرار (دیوان، ۲۵۶)
از این دست اشارات عاشورایی است، نگاهی شاعرانه به داستان کربلا در ابیاتی که ادیب صابر، در وصف «آب» سروده است:
به کربلا چو دهان حسین ازو نچشید
همی‌دهند زبان‌ها یزید را دشنام (دیوان، ص ۲۱۵)
علاوه بر تلمیحات ساده یا شاعرانه و همچنین پیوند ادبیات عاشورایی و عرفان که از ویژگی‌های اصلی این دوره از ادبیات عاشورایی است؛ از دیگر نمودهای آثار، رواج نسبی لقب «شهید کربلا» برای امام حسین (ع) است که حتی در اشعار شاعران درباری و غزل‌سرا نیز دیده می‌شود؛ از این نمونه است ابیات زیر از ادیب صابر ترمذی (ف حدود ۵۴۶) که نشان‌دهنده جایگاه مضامین عاشورایی در وصف‌های عاشقانه است:
هجران تو دشت کربلا بود
زو حصّه‌ی من همه بلا شد
وز خون دو دیده، رویم اینک
چون حلق شهید کربلا شد (دیوان، ص ۳۳۷)
سنت نگاه تلمیحی به عاشورا، در اشعار بسیاری از شاعران شاخص نیمه دوم سده ششم، همچنان رواج دارد؛ از جمله شاعران، سوزنی سمرقندی (ف ۵۶۲) در مدح تاج‌الدین و برای نشان‌دادن والایی نژاد او، از نسبتش با امام سوم (ع) و برتری آن از تبار پادشاهان یادکرده است:
از نسل حسین‌بن علی شاه شهیدی
نه‌ز تخمه‌ی جمشیدی و نه‌ز گوهر مهراج (دیوان، ص ۱۴۵)
سیدحسن غزنوی متخلص به اشرف (ف ۵۶۵) نیز که خود از ساداتِ شاعر است، چه در وصف‌های شاعرانه و چه در مدح و مرثیه، از ظرفیت‌های شعر عاشورایی و مضامین آن بهره برده؛ نکته‌ای که موید اهمیت مضامین گوناگون عاشورایی در جغرافیای پهناور ایران در این سده است:
والله که ماتم شرف الملک بوعلی
از ماتم حسین علی هست یادگار (دیوان، ص ۷۵)
*
لاله‌ی غرقه به خون همچو حسین
سوسن زنده‌نفس همچو حسن (همان، ص ۱۵۸)
*
پیش از این، ده قسمت از این یادداشت‌ها با عناوین زیر منتشر شده است:
* «لالایی‌های حضرت زهرا (ع) آغاز شعر عاشورایی است؛ رخت عزا بر تن شعر فارسی»
* «اولین شعر عاشورایی در ادبیات فارسی سروده کیست؟»
* «دوره غزنوی و افول شعر عاشورایی؛ تنها یک بیت در دیوان شعرای زمان»
* «نقش شعرهای کوتاه در انتقال فرهنگ عاشورا؛ باباطاهر عریان شیعه است؟»
* «ناصرخسرو سیدالشهدا» را چگونه نام می‌برد؛ اندوه همیشگی از شهادت امام»
* «اشاره به عاشورا در شعر درباری و مدحی؛ قطران تبریزی درباره عطش چه گفت؟»
* «افزایش ارجاع به عاشورا در قرن ششم؛ ماجرای کربلا در شعر دربار غزنوی»
* «اولین حضور حضرت عباس (ع) در ادب فارسی؛ «علی‌نامه» نخستین حماسه شیعی»
* «سنایی دومین شاعر عاشورایی تاریخ؛ نفرین خاندان ابوسفیان در شعر فارسی»
* «کامل‌ترین گنجینه شعر عاشورایی تا آغاز قرن ۶؛ اشعار سنایی و زیارت ناحیه»