زوال مدنیت در جامعه عراق

به گزارش مشرق،کانال تلگرامی مطالعات عراق مطلبی با عنوان زوال مدنیت در جامعه عراق منتشر کرد و نوشت:
جامعه‌ها تلاش می‌کنند تا ارزش‌های شهری را جایگزین کنند و نظام ارزشی را بر اساس قوانینی بنا نهند که در آن همه محترم شمرده شوند، عدالت اجتماعی و برابری فرصت‌ها حاکم باشد و انسان در آن احساس امنیت و ثبات کند.
بدویت مرحله‌ای ابتدایی از تکامل جوامع و ملت‌هاست و بسیاری از جوامع از آن فراتر رفته‌اند تا بتوانند کشورهای خود را بر اساس اصول دموکراسی و ارزش‌های شهری بنا کنند.
اما آنچه در جامعه عراق شاهد آن هستیم، عقب‌گرد از شهرنشینی ــ که در دهه‌های اول قرن گذشته حاکم بود ــ به سمت بدویت است.
گستره بدویت بر شهرها چنگ انداخته و پاهای خشن آن بر زیبایی‌های شهرنشینی لگد کوبیده است.
دیگر به سادگی نمی‌توان مرز مشخصی بین بدویت و شهرنشینی یافت.
این دو درهم آمیخته‌اند و شهرهای ما به روستاهایی تبدیل شده‌اند که در آن شیوخ، مضایف (محل‌های پذیرایی عشایری)، فصول (حل‌وفصل‌های عشیره‌ای) و عطوات (بخشش‌های قبیله‌ای) حاکم است.
در تاریخ معاصر ما، جنوب عراق با تحولات اجتماعی چشم‌گیری روبه‌رو شده که می‌توان آن‌ها را به شرح زیر خلاصه کرد:
اول: سیلاب‌های دهه ۸۰ میلادی که بسیاری از عشایر روستایی را به سمت مناطق امن کوچاند و بیشتر آن‌ها به صورت گروهی در حاشیه شهرها ساکن شدند.
سپس رژیم گذشته با خشک‌کردن تالاب‌ها، بسیاری از ساکنان آن‌ها را به مناطق شهری منتقل کرد تا تحت نظر دستگاه‌های امنیتی باشد.
این را می‌توان اولین موج مهاجرت‌های جمعی به شهرها دانست.
دوم: وقایع سال ۱۹۹۰ و حمله به کویت، و بازگشت افرادی که تابعیت کویتی نداشتند (معروف به «بدون‌ها»).
به دلیل ثروتی که از کویت آورده بودند، در بهترین محله‌های شهرها ساکن شدند و خانه‌های مجلل خریداری کردند.
تفاوت ارزش‌های این مهاجران با ارزش‌های شهرنشینی جنوب عراق، ضربه دیگری به چهره شهرها وارد کرد.
این را می‌توان دومین موج مهاجرت جمعی دانست که بر ارزش‌های شهری لگد کوبید.
سوم: مهاجرت پس از سقوط رژیم بعث در سال ۲۰۰۳ که طی آن بسیاری از روستاییان و اهل بادیه به سمت شهرها سرازیر شدند.
این امر هم به دلیل بی‌توجهی دولت به روستاها و هم به دلیل فرصت‌های شغلی مانند عضویت در ارتش و پلیس بود.
این مهاجرت‌های گسترده، آخرین بقایای شهرنشینی را نیز نابود کرد.
بسیاری از این مهاجران در حاشیه شهرها ساکن شدند و محله‌های خاص خود را ساختند.
برخی دیگر در نقاط مختلف شهر پراکنده شدند و تعدادی نیز در مناطق حاشیه‌نشین (معروف به «حواسم») سکنی گزیدند.
تماس روزانه این گروه‌ها با شهرنشینان، مشکلاتی ایجاد کرد که حل آن‌ها معمولاً به دست عرف‌های عشیره‌ای سپرده شد.
نکته مهم این است که شهرنشینی بر اساس قانون تنظیم می‌شود، اما وقتی قانون ضعیف شود و دستگاه‌های اجرایی سست گردند، عرف‌ها و عادات عشیره‌ای جایگزین آن می‌شوند.
در چنین شرایطی، نقش شیوخ و سنت‌های قبیله‌ای تقویت می‌شود تا جایی که سرنوشت مردم را کنترل می‌کنند.
عرف‌های عشیره‌ای تابع امیال فردی هستند و در آن‌ها قدرت و زورگویی حرف اول را می‌زند.
این عرف‌ها همراه با گسترش بدویت به شهرها، ارزش‌های شهری را به حاشیه راندند و شهرنشینان را مجبور کردند تا برای دفاع از خود، به سمت ارزش‌های قبیله‌ای گرایش پیدا کنند.
این اشتباه بزرگی بود؛ چرا که به جای حفظ آنچه از شهرنشینی باقی مانده بود، خود را تسلیم قبیله کردند.
هر کس به دنبال یافتن عشیره خود رفت و به شیوخ نزدیک شد، برای آن‌ها مهمانی‌ها ترتیب داد و به حل‌وفصل‌های عشیره‌ای (مانند «عطوه»، «کوامه» و «فصل») روی آورد.
این روند، در واقع تیر خلاصی بود بر آخرین بقایای شهرنشینی.
زور و بی‌پروایی ملاک برتری شد و شهر به میدان جنگ اضداد تبدیل گردید.
شیوخ عشایر به رهبران میدانی تبدیل شدند که بین متخاصمان در شهرها داوری می‌کردند و بر سرنوشت مردم حکم‌رانی می‌نمودند.
حتی مقام «مشیخه» به قدرتی تبدیل شد که پسرعموها بر سر آن به رقابت می‌پرداختند و این امر به افزایش نفرت و هرج‌ومرج دامن زد.
امروز عراق با چندین قدرت موازی روبه‌روست:
– قدرت دولت که در برابر عرف‌ها ضعیف است.
– قدرت عرف و شیوخ.
– قدرت روحانیون و نفوذ فتوایی آن‌ها.
– قدرت «سید هاشمی» که از عرف‌ها حمایت می‌کند، چون به او موقعیت برتر و احترام می‌بخشد.
در این میان، کرامت انسان و شکوه شهرنشینی زیر پای عرف‌ها لگدمال شده است.
ما مخالف مهاجرت روستاییان به شهرها نیستیم و شهرها نیز انحصاری برای هیچ‌کس نیستند.
روستاهای عراق همواره شهرها را با استعدادهای خود در زمینه‌های ادب، هنر، سیاست و فرهنگ غنی کرده‌اند.
اما مهاجرت‌های گذشته به صورت تدریجی و فردی بود؛ به طوری که یک روستایی با استعدادهای خود به شهر می‌آمد و تحت تأثیر ارزش‌های شهری قرار می‌گرفت و به تدریج جذب می‌شد.
آنچه امروز شاهد آن هستیم، مهاجرت‌های جمعی است که بر شهرها تأثیر گذاشته‌اند، اما خود تحت تأثیر آن قرار نگرفته‌اند.
*بازنشر مطالب شبکه‌های اجتماعی به منزله تأیید محتوای آن نیست و صرفا جهت آگاهی مخاطبان از فضای این شبکه‌ها منتشر می‌شود.