چگونه می‌توان اخبار را برای کودکان و نوجوانان توضیح داد؟

زهرا تجویدی: اطلاعات از هر سو سرازیرند و کودکان و نوجوانان نیز مانند بزرگ‌ترها در معرض انبوهی از اخبار قرار دارند.
آنها با سوال‌هایی در مورد جنگ، بلایای طبیعی، بحران‌های اقتصادی، بیماری‌ها و بسیاری موضوعات دیگر مواجه می‌شوند که درکشان برای ذهنی که هنوز در حال رشد است، آسان نیست.
با وجود اینکه نمی‌توان کودکان را از دنیای واقعی دور نگه داشت، می‌توان محتوای خبری را به شکلی بازگو کرد که برای آن‌ها قابل درک، آموزنده و حتی آرامش‌بخش باشد.
هدف از این نوشته، بررسی شیوه‌هایی است که به کمک آن‌ها می‌توان اخبار را برای کودکان و نوجوانان توضیح داد؛ بدون آن‌که آن‌ها را دچار اضطراب یا سردرگمی کنیم.
چرا باید اخبار را برای کودکان توضیح داد؟
برخی والدین یا مربیان ممکن است تصور کنند که بهتر است کودکان را از اخبار دور نگه داریم تا احساس امنیت بیشتری داشته باشند.
اما واقعیت این است که کودکان، به ویژه در سنین مدرسه، بسیار کنجکاو هستند.
آن‌ها ممکن است از تلویزیون، شبکه‌های اجتماعی، گفت‌وگوهای بزرگ‌ترها یا حتی از دوستانشان اخباری بشنوند که ناقص، تحریف‌شده یا نگران‌کننده باشد.
بی‌توجهی به این مسئله ممکن است باعث شود کودک به نتیجه‌گیری‌های اشتباهی برسد یا احساس ناامنی کند.
به همین دلیل، صحبت درباره اخبار، البته به شیوه‌ای متناسب با سن و سطح درک کودک، می‌تواند نه تنها اضطراب او را کاهش دهد، بلکه مهارت‌های تفکر انتقادی، درک اجتماعی و همدلی را در او تقویت کند.
اصول کلی در توضیح اخبار برای کودکان و نوجوانان
پیش از آنکه به شیوه‌های عملی بپردازیم، لازم است چند اصل بنیادین را در نظر بگیریم.
نخست، صداقت.
کودکان بسیار باهوش‌تر از آن هستند که گمان می‌رود.
پنهان‌کاری یا بیان مطالب نادرست، دیر یا زود برای آن‌ها آشکار می‌شود و می‌تواند به بی‌اعتمادی منجر شود.
با این حال، صداقت به معنای انتقال تمام جزئیات خشونت‌آمیز یا ترسناک نیست.
دوم، تناسب با سن.
زبان، محتوا و میزان پیچیدگی خبری که به کودک ارائه می‌شود، باید متناسب با سن و سطح درک او باشد.
سوم، امیدبخشی.
حتی در تاریک‌ترین اخبار نیز می‌توان نوری از امید یافت.
ارائه راه‌حل‌ها، اشاره به افراد یا گروه‌هایی که در حال کمک به حل بحران هستند یا حتی بیان تجربیات مثبت از همبستگی انسانی می‌تواند تأثیر روانی مثبتی داشته باشد.
زبان ساده، اما نه ساده‌لوحانه
یکی از مهم‌ترین نکات در توضیح اخبار برای کودکان، استفاده از زبان ساده، قابل فهم و بی‌ابهام است.
این به معنای کودکانه کردن افراطی موضوع نیست.
کودکان علاقه دارند احساس کنند که مانند بزرگ‌ترها با آن‌ها صحبت می‌شود؛ نه مانند موجوداتی ناآگاه.
بنابراین باید تلاش کرد جملات را کوتاه، واژه‌ها را آشنا و مفاهیم را با مثال‌هایی ملموس بیان کرد.
برای مثال، اگر قرار است در مورد تورم صحبت کنیم، می‌توان گفت: «گاهی چیزهایی که می‌خریم، مثل بستنی یا مداد، گران‌تر می‌شوند.
این یعنی پولی که داریم، نمی‌تواند به اندازه قبل چیز بخرد.
به این وضعیت می‌گویند تورم.»
استفاده از داستان و مثال‌های عینی
کودکان به‌طور طبیعی با روایت‌ها و داستان‌ها ارتباط برقرار می‌کنند.
اگر بتوان یک خبر را در قالب یک داستان تعریف کرد، فهم آن بسیار آسان‌تر خواهد بود.
مثلاً به جای اینکه صرفاً بگوییم «در جایی زلزله آمده»، می‌توان گفت: «در شهری دور، خانه‌های زیادی بر اثر لرزش زمین خراب شدند.
بعضی از آدم‌ها خانه‌هایشان را از دست دادند، اما تیم‌های کمکی از جاهای مختلف به آن‌ها کمک کردند تا دوباره زندگی‌شان را بسازند.»
استفاده از نام‌ها، موقعیت‌های ملموس و جزئیاتی که برای کودک قابل تصور باشد، به درک بهتر موضوع کمک می‌کند.
پر کردن شکاف‌های دانشی با مفاهیم پایه
برای درک بعضی اخبار، لازم است مفاهیم پایه‌ای برای کودکان توضیح داده شود.
مثلاً برای فهمیدن اینکه چرا یک کشور با کشور دیگر وارد جنگ می‌شود، باید ابتدا مفهوم کشور، مرز، تفاوت‌های فرهنگی یا منافع اقتصادی را برای کودک باز کرد.
این نوع آموزش غیرمستقیم، می‌تواند درک عمومی کودک از جهان را ارتقا دهد و او را برای مواجهه با مسائل پیچیده‌تر آماده کند.
آماده بودن برای سوال‌های غیرمنتظره
کودکان معمولاً سوال‌هایی می‌پرسند که ممکن است ما را غافلگیر کند.
مثلاً بعد از شنیدن خبری درباره تغییرات اقلیمی ممکن است بپرسند: «آیا ما می‌میریم؟» یا «آیا زمین نابود می‌شود؟» در این‌گونه مواقع، نباید ترس کودک را بی‌اهمیت جلوه داد یا پاسخ را با شوخی و بی‌توجهی منحرف کرد.
بهتر است با آرامش و مهربانی توضیح داده شود که بله، زمین مشکلاتی دارد اما دانشمندان و مردم زیادی در تلاش هستند تا این مشکلات را حل کنند.
این نوع پاسخ، هم صادقانه است و هم به کودک احساس امنیت می‌دهد.
تبدیل خبر به گفت‌وگوی دوطرفه
توضیح خبر نباید به شکل یک‌سویه باشد.
بهتر است بعد از توضیح، از کودک پرسیده شود که نظرش چیست، چه احساسی دارد یا آیا چیزی در مورد این موضوع شنیده است.
این کار چند فایده دارد.
اول اینکه نشان می‌دهد نظر و احساس کودک مهم است.
دوم اینکه فرصت می‌دهد برداشت‌های اشتباه او را اصلاح کنیم.
سوم اینکه به پرورش تفکر نقاد و مهارت گفت‌وگو کمک می‌کند.
نوجوانان و خبر: فراتر از ساده‌سازی
در مورد نوجوانان، اوضاع کمی متفاوت است.
آن‌ها نه تنها توانایی درک مفاهیم پیچیده‌تری را دارند، بلکه به‌طور فزاینده‌ای به هویت اجتماعی و جایگاه خود در جهان می‌اندیشند.
به همین دلیل، در توضیح اخبار برای نوجوانان می‌توان و باید وارد لایه‌های عمیق‌تری شد؛ البته همچنان با زبان قابل فهم و بی‌تکلف.
برای نوجوانان، علاوه بر توضیح اصل خبر، می‌توان زمینه تاریخی، دیدگاه‌های مختلف و حتی تحلیل‌های ساده را هم مطرح کرد.
مهم است که حس استقلال فکری آن‌ها را جدی بگیریم و به آن‌ها فرصت دهیم که خودشان نتیجه‌گیری کنند.
نقش رسانه‌های کودک و نوجوان
در سال‌های اخیر، برخی رسانه‌های داخلی و خارجی سعی کرده‌اند نسخه‌های مخصوص کودکان از اخبار را تولید کنند.
مجلات خبری ویژه کودک، پادکست‌های آموزشی، برنامه‌های تلویزیونی و حتی صفحات مخصوص در شبکه‌های اجتماعی برای نوجوانان، از جمله این تلاش‌هاست.
این رسانه‌ها، با استفاده از زبان ساده، تصاویر گویا و ساختار آموزشی، به انتقال اخبار به شکل ایمن و آموزنده کمک می‌کنند.
در ایران، نیاز به چنین رسانه‌هایی به شدت احساس می‌شود.
اغلب برنامه‌های کودک از انتقال واقعیات جهان امروز پرهیز می‌کنند یا در سوی مقابل، گاهی بدون در نظر گرفتن روان کودک، مطالب نگران‌کننده را بیان می‌کنند.
ایجاد رسانه‌هایی با تیم تحریریه متخصص در روان‌شناسی کودک و روزنامه‌نگاری می‌تواند راه‌حلی مؤثر باشد.
والدین و مربیان: پل ارتباطی مطمئن
در نهایت، این والدین و مربیان هستند که مهم‌ترین نقش را در انتقال درست اخبار به کودکان ایفا می‌کنند.
آن‌ها باید خودشان از اخبار مطمئن، دقیق و بدون شایعه استفاده کنند و از بازنشر اطلاعات ناقص یا ترسناک پرهیز کنند.
همچنین لازم است مهارت گفت‌وگو با کودکان را تمرین کرده و در لحظه‌هایی که کودک نیاز به توضیح دارد، در کنارش باشند.
بهتر است به جای طفره رفتن یا پاک کردن صورت مسئله، کودک را به مشارکت در شناخت دنیا دعوت کنیم.
اگر خبری درباره بحران آب می‌شنود، می‌توان از او خواست در صرفه‌جویی آب کمک کند.
اگر از آلودگی هوا صحبت شد، می‌توان با او درباره راهکارهای حفاظت از محیط زیست فکر کرد.
این نوع مشارکت، کودک را از حالت نظاره‌گر منفعل، به کنش‌گر فعال تبدیل می‌کند.
جهانی بهتر از راه درک بهتر
توضیح اخبار به کودکان و نوجوانان، فقط یک وظیفه تربیتی نیست؛ بلکه بخشی از ساختن جهانی آگاه، صلح‌طلب و انسانی‌تر است.
وقتی کودکان بیاموزند که جهان جای پیچیده‌ای است اما می‌توان آن را شناخت، تحلیل کرد و حتی تغییر داد، تبدیل به شهروندانی مسئول، فهیم و مشارکت‌جو خواهند شد.
در نهایت، هدف این نیست که کودکان را درگیر تمام دغدغه‌های جهان کنیم، بلکه می‌خواهیم آن‌ها را با حقیقت‌هایی آشنا کنیم که به رشد ذهنی، عاطفی و اجتماعی‌شان کمک می‌کند.
با زبانی ساده، روایتی صادقانه و نگاهی همراه با امید.