مذاکرات آذربایجان و ارمنستان در امارات؛ در انتظار پیشرفت

به گزارش مشرق،کانال تلگرامی موسسه مطالعات ایران و اوراسیا مطلبی با عنوان مذاکرات آذربایجان و ارمنستان در امارات؛ در انتظار پیشرفت را منتشر کرد:
مذاکرات برگزارشده در امارات متحده عربی در سطح سران ارمنستان و آذربایجان به مدت یک هفته مورد بحث قرار گرفت.
هیچ اطلاعات رسمی درباره دستور کار و محتوای جلسه برنامه‌ریزی‌شده منتشر نشد.
اولین گزارش‌ها درباره دیدار بین نیکول پاشینیان و الهام علی‌اف نه از سوی نمایندگان رسمی سران یا دستگاه‌های سیاست خارجی، بلکه از طرف خبرنگاران ترک منتشر شد.
نمایندگان رسمی طرفین از اعلام جزئیات این دیدار خودداری کردند و فقط اعلام کردند که اطلاعات مربوطه در زمان مناسب ارائه خواهد شد.
از یک سو، ممکن است به نظر برسد که این دیدار بخشی از روند کلی عادی‌سازی روابط ارمنستان و آذربایجان نیست، زیرا بدون میانجی‌گری بازیگران خارجی انجام می‌شود.
مذاکرات ابتدا در چارچوب «فرمت روسی» صورت گرفت که طی آن چهار بیانیه سه‌جانبه در بالاترین سطح امضا شد.
سپس طرفین مذاکرات موازی با میانجی‌گری بروکسل (از دسامبر ۲۰۲۱) و واشینگتن (از اواخر ۲۰۲۲) را دنبال کردند.
این فرمت انتخاب شده نشان می‌دهد که ایروان و باکو ترجیح می‌دهند در سطح دوجانبه مذاکره کنند، روندی که در اکتبر ۲۰۲۴ در حاشیه اجلاس بریکس در قازان شکل گرفت و در ماه مه ۲۰۲۵ در تیرانا در حاشیه جامعه سیاسی اروپا ادامه یافت.
علاوه بر این، ارمنستان به طور همزمان به روند عادی‌سازی روابط با ترکیه نیز ادامه می‌دهد.
همین چندی پیش، در ۲۰ ژوئن، نخست‌وزیر نیکول پاشینیان سفری کاری به ترکیه داشت و با رهبر ترکیه دیدار و گفتگو کرد.
پس از آن، جلساتی بین وزرای ارمنستان و ترکیه در زمینه زیرساخت، حمل‌ونقل و انرژی برگزار شد.
بنابراین، دیدار در امارات را می‌توان نه تنها در چارچوب عادی‌سازی دوجانبه ارمنستان و آذربایجان بلکه در زمینه منطقه‌ای شامل عامل ترکیه نیز در نظر گرفت.
اسیر پیش‌شرط‌ها: سه موضوع اصلی دستور مذاکرات
امروز سه موضوع اصلی در دستور کار طرفین قرار دارد: امضای قرارداد صلح، تعیین و ترسیم دقیق مرزها، و بازگشایی مسیرهای ارتباطی.
در زمینه قرارداد صلح، پیشرفت اصلی در مارس ۲۰۲۵ حاصل شد.
در آن زمان، ارمنستان با پذیرش دو بند باقی‌مانده که آذربایجان بر آن‌ها پافشاری داشت، موافقت کرد.
این بندها شامل عقب‌نشینی از دعاوی در دادگاه‌های بین‌المللی و عدم استقرار نیروهای ثالث در مرزها با یکدیگر (از جمله ماموریت نظارتی اتحادیه اروپا در ارمنستان) بود.
این گام را می‌توان امتیازی دیگر از سوی ارمنستان برای تسریع در امضای قرارداد صلح دانست: اگر قبلاً ایروان پیشنهاد داده بود که دو کشور به طور همزمان درخواست انحلال گروه مینسک را به سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) ارائه دهند، شکایت‌ها را پس بگیرند و قرارداد صلح را امضا کنند، سپس موضع خود را تعدیل کرد.
متن قرارداد صلح نهایتاً در ۱۳ مارس ۲۰۲۵ توافق شد.
پیش‌شرط آذربایجان برای امضای قرارداد صلح همچنان پابرجاست: ارمنستان باید قانون اساسی خود را اصلاح کند و اشاره به اعلامیه استقلال ۱۹۹۰ را از مقدمه آن حذف نماید.
از نظر باکو، این بند حاوی ادعاهای سرزمینی علیه آذربایجان است.
ارمنستان به صورت رسمی اعلام کرده که هیچ ادعای سرزمینی در این سند وجود ندارد و همچنین به طور رسمی تمامیت ارضی آذربایجان را به مساحت ۸۶.۶ هزار کیلومتر مربع به رسمیت شناخته است.
نخست‌وزیر ارمنستان در ژانویه ۲۰۲۴ اعلام کرد که لزوم تصویب قانون اساسی جدید وجود دارد و وزیر دادگستری اعلام کرد که پیش‌نویس قانون اساسی جدید اوایل ۲۰۲۶ آماده خواهد شد.
به احتمال زیاد، همه‌پرسی برای تصویب قانون اساسی جدید پس از انتخابات پارلمانی که برای ژوئن ۲۰۲۶ برنامه‌ریزی شده، برگزار خواهد شد.
بنابراین، مسئله امضای قرارداد صلح به بن‌بست رسیده است: ایروان پیشنهاد می‌دهد که با در نظر گرفتن تحقق پیش‌شرط‌های اولیه، زمان و مکان امضا توافق شود، اما باکو همچنان تأکید دارد که امضا فقط پس از اصلاح قانون اساسی ممکن است.
این موضع دقیقاً دو روز پیش از نشست در امارات مجدداً تأیید شد.
بنابراین، نباید انتظار پیشرفت در این محور را داشت؛ مگر اینکه آذربایجان امتیازاتی بدهد که تاکنون دیده نشده است.
در مورد دومین محور، تعیین و ترسیم مرزها، در ماه‌های اخیر پیشرفت چشمگیری مشاهده نشده است.
این موضوع به دلیل طول مرز بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر و ناهمواری‌های پیچیده مانند رشته‌کوه‌ها پیچیده شده است.
مشکل دیگر اشغال حدود ۲۰۰ کیلومتر مربع از خاک ارمنستان توسط آذربایجان است، جایی که فعالیت‌های استحکامات فعال انجام شده که نشان‌دهنده قصد باکو برای تحکیم مواضع تسلط یافته در مه و نوامبر ۲۰۲۱ و سپتامبر ۲۰۲۲ است.
با این حال، در سال ۲۰۲۴ طرفین ۱۲.۷ کیلومتر از مرز را تعیین و نیروهای مرزی جایگزین نیروهای نظامی شدند و در آگوست ۲۰۲۴ بر مقررات کمیسیون مشترک تعیین مرز توافق کردند.
کمیسیون دوجانبه تعیین و ترسیم مرز همچنان فعال است و یازدهمین نشست آن اوایل ۲۰۲۵ برگزار شد.
در این نشست، مسیر تعیین مرز از بخش شمالی از مرز با گرجستان تا مرز با ایران ثبت شد.
محور سوم، بازگشایی مسیرهای ارتباطی، ابتدا در بیانیه سه‌جانبه نوامبر ۲۰۲۰ گنجانده شد.
طبق بند ۹، همه ارتباطات اقتصادی و حمل‌ونقلی منطقه باید بازگشایی شود و ارمنستان امنیت ارتباطات حمل‌ونقل بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را تضمین کند تا حرکت بدون مانع شهروندان، خودروها و کالاها در هر دو جهت امکان‌پذیر باشد.
فرض بر این بود که کنترل بر این ارتباطات توسط نیروهای مرزی سازمان امنیت فدرال روسیه (FSB) انجام شود.
آذربایجان بر ماهیت برون‌مرزی این مسیرها یعنی ایجاد کریدور زنگزور پافشاری دارد، به این معنا که هیچ نهادی در مسیرهای ارتباطی مستقر نباشد.
ارمنستان اما پیشنهاد می‌دهد که همه مسیرهای ارتباطی بر اساس اصول عملیاتی یکسان بازگشایی شوند.
در اکتبر ۲۰۲۳، ایروان پروژه «چهارراه جهان» را پیشنهاد داد.
تاکنون، مسیرها و نحوه اجرای آنها همچنان موضوع مذاکرات است.
باکو انتظار دارد ارمنستان امتیازات بیشتری در این زمینه بدهد، اگرچه مسیر «کریدور ارس» به عنوان مسیر جایگزین ارتباط با نخجوان از طریق ایران نیز مطرح شده است.
به سوی یک حد مشترک: نتایج مذاکرات در امارات
اگرچه به دلیل بیانیه‌های مختصر رسمی از طرف ارمنستان و آذربایجان، جزئیات نتایج دیدار پنج‌ساعته روشن نیست، اما می‌توان به چند نتیجه‌گیری دست یافت:
هر دو کشور تمایل دارند مذاکرات را به صورت دوجانبه و بدون دخالت واسطه‌های سوم ادامه دهند.
احتمالاً از دیدگاه باکو، مذاکرات مستقیم به دلیل حفظ مزیت و امکان تحمیل دیدگاه خود مطلوب‌تر است.
برای ایروان، مذاکرات مستقیم بدون واسطه مسیر سریع‌تری برای رسیدن به توافق به شمار می‌رود.
همچنین، نبود مذاکرات ریسک تشدید تنش را افزایش می‌دهد، بنابراین اگر باکو فقط به مذاکرات مستقیم علاقه‌مند باشد، حفظ این فرمت بهتر است.
نکته قابل توجه این است که کشورهای خلیج فارس به‌عنوان بستری جدید برای مذاکرات مطرح می‌شوند و جای ژنو و وین را گرفته‌اند.
با توجه به شباهت تقریباً کامل بیانیه‌ها، می‌توان فرض کرد که طرفین زمان خود را صرف توافق نهایی بر متن کرده‌اند.
این نشان می‌دهد که هر سه محور صلح، مرزها و ارتباطات مورد بحث قرار گرفته است.
همان‌طور که انتظار می‌رفت، در مسئله قرارداد صلح پیشرفتی حاصل نشده است.
با این حال، جالب است که طرف آذربایجانی گزارش‌هایی درباره احتمال پیش‌نویس اولیه (Initialing) سند منتشر می‌کند.
از یک طرف، این سند از منظر حقوق بین‌الملل الزام‌آور نیست و از سوی دیگر می‌تواند روند پیشرفت در زمینه‌های دیگر مانند بازگشایی ارتباطات را تسریع کند که ممکن است بازیگران جدیدی را جذب کند.
همچنین، رهبری ارمنستان می‌تواند قبل از انتخابات پارلمانی ژوئن ۲۰۲۶، کارآمدی روند صلح را نشان دهد.
در مقابل گزارش‌ها درباره بررسی مشارکت آمریکا در بازگشایی ارتباطات، این موضوع قابل توجه است.
علاقه به روند عادی‌سازی روابط ارمنستان و آذربایجان همچنین توسط مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا، که امیدوار به امضای زودهنگام توافق است، تأیید شده است.
ارمنستان اعلام کرده که پیشنهادهای مختلف را در صورتی که با سه اصل – حاکمیت، تمامیت ارضی و صلاحیت قضایی – مطابقت داشته باشد، بررسی خواهد کرد.
آذربایجان بر اصل برون‌مرزی پافشاری دارد، و این را به عنوان بخشی از کریدور زنگزور قبول دارد، اما خواهان نبود کنترل مرزی و گمرکی ارمنستان است.
برخی عملکردها ممکن است به یک سازمان بین‌المللی واگذار شود.
دیگر هیچ‌یک از طرفین به بند ۹ بیانیه سه‌جانبه نوامبر ۲۰۲۰ که درباره استقرار نیروهای مرزی روسیه است، اشاره نمی‌کنند.
بر اساس روند مذاکرات، می‌توان نتیجه گرفت که:
طرفین مذاکرات را به صورت دوجانبه بدون دخالت روسیه یا کشورهای غربی به عنوان واسطه ادامه خواهند داد.
پیشرفت در موضوع تعیین دقیق مرزها قابل انتظار است.
اگر این شامل انتقال «برونکان‌ها» به آذربایجان باشد، افزایش تنش داخلی در ارمنستان محتمل است.
پیش‌نویس اولیه قرارداد صلح تا پایان ۲۰۲۵ ممکن است نهایی شود.
احتمال دارد که ایروان و باکو پیش از نشست شورای وزیران OSCE در دسامبر ۲۰۲۵ بیانیه مشترکی درباره لغو گروه مینسک ارائه دهند.
*بازنشر مطالب شبکه‌های اجتماعی به منزله تأیید محتوای آن نیست و صرفا جهت آگاهی مخاطبان از فضای این شبکه‌ها منتشر می‌شود.