دوره غزنوی و افول شعر عاشورایی؛ تنها یک بیت در دیوان شعرای زمان

به گزارش خبرنگار مهر، محمد مرادی شاعر، منتقد ادبی و استاد دانشگاه در سلسله یادداشت‌هایی که در کانال شخصی خود منتشر می‌کند، به بررسی «شعر عاشورایی» پرداخته و این گونه شعر را از آغازین قدم‌های شعر فارسی پیگیری کرده است.
دقیق شدن در لحظات و دقایق و ظرایف شعر عاشورایی، از ویژگی‌های یادداشت‌های مرادی است که خواندن آن را برای علاقه‌مندان به ادبیات و شعر عاشورایی مغتنم می‌کند.
پیش از این، دو قسمت از این یادداشت‌ها با عناوین زیر منتشر شده است:
* «لالایی‌های حضرت زهرا (ع) آغاز شعر عاشورایی است؛ رخت عزا بر تن شعر فارسی»
* «اولین شعر عاشورایی در ادبیات فارسی سروده کیست؟»
مرادی در سومین قسمت از این یادداشت‌ها به افول شعر عاشورایی در دوره غزنوی پرداخته و اشاراتی به اندک شعرهای عاشورایی آن دوران داشته است.
در ادامه قسمت سوم «شعر عاشورایی» را می‌خوانید:
عصر شعرخیز غزنوی، دوره چندان مناسبی برای رواج شعر عاشورایی فارسی نیست.
به‌ویژه در زمان محمود غزنوی ۳۸۷ تا ۴۲۱، چندان نمودی از ادب عاشورایی در آثار برجای مانده دیده نمی‌شود؛ نکته‌ای که بعید نیست از مذهب غالب در قلمرو غزنویان نشأت گرفته باشد.
در این دوران، هرچند حکومت شیعی آل‌بویه در ری، حامی شعر منقبتی بوده، میزان اشعار به دست آمده از شاعران نواحی مرکزی و جنوبی ایران زیاد نیست و تنها ابیات شیعی پراکنده را در آثار منسوب به کسانی چون بندار رازی و غضایری می‌توان سراغ گرفت.
افول ادب عاشورایی در قلمرو شعر مدح‌محور غزنوی، به اندازه‌ای مشهود است که در مجموع اشعار شاعرانی چون فرخی، عنصری، عسجدی و… تنها یک بیت ثبت شده که در آن به امام حسین علیه‌السلام، اشاره شده است؛ آن هم بیتی است از فرخی که در بخش پایانی مدح مسعود غزنوی، شادمانی محمود از دیدار او را به شادی امام علی (ع) از دیدار حسنین (ع) مانند کرده است:
همیشه به دیدار تو شاد سلطان
چو حیدر به دیدار شبّیر و شبّر (دیوان فرخی)
در قطعه‌ای که نخست‌بار در مجالس‌المومنین قاضی نورالله شوشتری نقل شده نیز، غضایری رازی به پنج تن و از آن میان، امام حسین (ع) شفاعت جسته است:
بهینِ خلق و برادرش و دختر و دو پسر
محمد و علی و فاطمه، حسین و حسن
البته در هیچ‌یک از این ابیات به حادثه کربلا اشاره نشده است.
در ادب این دوره، تنها منوچهری دامغانی (ف ۴۳۲)، در مسمطی که در وصف بهار سروده، در توصیف عاشورا، به عزاداری شیعیان بر اصحاب کربلا اشاره کرده، مضمونی که مؤید فراگیری نوحه بر شهدای کربلا در این عصر است:
طوطی میان باغ دمان و کشی کنان
چنگش چو برگ سوسن و بالش چو برگ نی
قمری هزار نوحه کند بر سر چنار
چون اهل شیعه بر سر اصحاب نینوی (دیوان منوچهری)
البته وضعیت شعر شیعی عربی و متون ادبی، تاریخی و حدیثی، در انعکاس حادثه کربلا، متفاوت با شعر این دوره است.