یادداشت|گردوغبار قم؛ نتیجه بی‌توجهی چندساله - تسنیم
با گسترش روزافزون ریزگردها در قم و تشدید بحران تنفسی و زیست محیطی، همچنان نشانی از برنامه ای جدی برای مهار این پدیده نیست؛ طبیعت هشدار می دهد، اما مسئولان در غفلت اند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، استان قم اکنون بیش از هر زمان دیگری زیر سایه سنگین گردوغبار نفس می‌کشد.
پدیده‌ای که اگرچه در ظاهر تنها چالشی زیست‌محیطی است، اما در عمق خود، نشانه‌ای از سال‌ها بی‌توجهی به مدیریت محیط زیست، آب و خاک، و نبود برنامه‌ریزی پایدار برای حفظ زیست‌بوم استان به شمار می‌رود.
خاک‌هایی که برمی‌خیزند؛ علت‌های آشکار یک بحران پنهان
ریزگردهای قم دیگر پدیده‌ای فصلی یا استثنائی نیستند.
این روزها، گردوغبار نه‌تنها آسمان شهر را می‌پوشاند، بلکه به بخشی دائمی از تنفس مردم و حیات استان تبدیل شده است.
منشأ این پدیده، عمدتاً بیابان‌زایی فزاینده‌ای‌ست که بخش بزرگی از اراضی طبیعی استان را به کانون‌های فعال گردوغبار بدل کرده است.
قم بیش از 85 درصد مساحت خود را در اختیار مراتع، بیابان‌ها، و اراضی نیمه‌خشک دارد.
حدود 100 هزار هکتار کانون تولید ریزگرد در استان فعال است که از میان آن‌ها، حدود 40 هزار هکتار به‌عنوان کانون بحرانی تولید ریزگرد شناسایی شده‌اند و با کمترین وزش باد، این اراضی مستعد، ذرات معلق را روانه هوا می‌کنند و کیفیت زیست را در قم و حتی استان‌های همجوار به مخاطره می‌اندازند.
عامل اصلی این وضعیت، افت شدید منابع آبی، خشک شدن تالاب‌ها، از میان رفتن پوشش گیاهی و فرسایش خاک در کنار ضعف مدیریت است.
دریاچه نمک قم که زمانی نقشی کلیدی در تنظیم رطوبت و حفظ خاک منطقه داشت، به‌دلیل کاهش بارندگی و قطع جریان رودخانه‌های تأمین‌کننده، به کانون گردوغبار بدل شده است.
وقتی توسعه پایدار جای خود را به تخریب داد
با نگاهی به روند استفاده از منابع طبیعی در قم، مشخص می‌شود که توسعه در این منطقه نه‌تنها پایدار نبوده، بلکه گاه به تقویت روند تخریب طبیعت منجر شده است.
شخم‌زنی اراضی کم‌پوشش، گسترش کشاورزی در مناطق حاشیه‌ای بدون لحاظ اقلیم، چرای بی‌رویه دام، برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی، و کاهش سهم پوشش گیاهی همه در جهت تقویت بیابان‌زایی گام برداشته‌اند.
افزون بر این، استفاده نکردن از روش‌های مهار فرسایش مانند مالچ‌پاشی بیولوژیک، بادشکن‌های زنده، و کاشت گونه‌های مقاوم در برابر خشکی و شوری باعث شده مقابله با گردوغبار حتی در سطح حداقلی هم اجرایی نشود.
بحران محلی با پیامد ملی
اگرچه قم نقطه تمرکز این بحران است، اما پیامدهای آن محدود به این استان نمی‌ماند.
جریان‌های جوی، گردوغبار ناشی از کانون‌های قم را به سمت قزوین، تهران، ساوه و سایر مناطق مرکزی کشور منتقل می‌کند.
در برخی روزها، شاخص آلودگی هوای تهران به‌دلیل همین ریزگردها به بیش از 500 واحد می‌رسد؛ رقمی که در رده «بسیار ناسالم» قرار می‌گیرد و برای همه گروه‌ها خطرناک است.
بدیهی است که ادامه این وضعیت، سلامت عمومی، کیفیت زندگی، و حتی امنیت زیستی مناطق مرکزی ایران با جمعیتی معادل 20 میلیون نفر را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد.
بهای سنگین گردوغبار؛ خسارتی فراتر از آلودگی هوا
خسارات ناشی از گردوغبار محدود به سوزش چشم و خس‌خس سینه نیست.
ارزیابی‌های علمی نشان می‌دهد که این پدیده سالانه ده‌ها هزار میلیارد تومان خسارت مستقیم و غیرمستقیم به استان وارد می‌کند.
کاهش بهره‌وری کشاورزی، فرسایش خاک، نابودی فضای سبز، افزایش هزینه‌های بهداشتی و درمانی، افت گردشگری و تخریب زیرساخت‌ها تنها بخشی از این پیامدهاست.
افزون بر آن، آثار روانی این پدیده بر زندگی روزمره مردم، از کاهش نشاط اجتماعی گرفته تا افزایش نرخ بیماری‌های تنفسی و قلبی‌عروقی، قابل چشم‌پوشی نیست.
راه برون‌رفت؛ از شعار تا اقدام
مقابله با گردوغبار و بیابان‌زایی در قم، به اراده‌ای فراتر از بخشنامه‌ها و جلسات اداری نیاز دارد.
در شرایط فعلی، اقدامات عملی و فوری در چند محور ضروری به نظر می‌رسد:
_ تأمین حق‌آبه‌های زیست‌محیطی برای دریاچه نمک و سایر تالاب‌های اطراف قم از محل بازنگری در مدیریت منابع بالادستی؛
_ اصلاح الگوی دام‌داری با اعمال محدودیت بر چرای بی‌رویه و افزایش نظارت بر تخریب پوشش گیاهی؛
_ اجرای طرح‌های تثبیت خاک مانند مالچ‌پاشی ارگانیک، بوته‌کاری، احداث بادشکن و احیای پوشش‌های گیاهی بومی؛
_ تجهیز نهادهای مسئول به سامانه‌های پیش‌بینی و هشدار سریع برای مدیریت شرایط اضطراری آلودگی؛
_ آگاه‌سازی عمومی و آموزش جوامع محلی برای مشارکت در نگهداشت منابع طبیعی و مقابله با بیابان‌زایی؛
_ اولویت‌بخشی به پروژه‌های بیابان‌زدایی در تخصیص بودجه عمرانی و زیست‌محیطی؛
_راه‌اندازی نهضت ملی درختکاری در کانون‌های بحرانی گردوغبار با مشارکت مردم، گروه‌های جهادی و سازمان‌های غیردولتی.
غفلت مسؤلان
بحران گردوغبار در قم، تنها یک چالش زیست‌محیطی نیست؛ نشانه‌ای از عدم تعادل میان توسعه و طبیعت، و نتیجه سال‌ها غفلت از هشدارهای متخصصان است.
اگر امروز در برابر این مسئله ایستادگی نشود، فردا با تهدیداتی جدی‌تر در حوزه سلامت، اقتصاد و امنیت اجتماعی مواجه خواهیم شد
قم نیازمند طرحی جامع، مشارکت‌محور و آینده‌نگر برای مقابله با بیابان‌زایی و گردوغبار است؛ طرحی که نه در صفحه کاغذ، که در دل بیابان‌های نفس‌گیر استان اجرا شود.
نویسنده: زینب فاطمی، پژوهشگر محیط زیست
انتهای پیام/
