تحلیل ارتباط اجتماعی یاران امام حسین(ع) و درس‌های آن برای مردم دیجیتال
«شبکه‌سازی شیعی» تلاشی است برای تحلیل نوع خاصی از ارتباطات انسانی در تاریخ اسلام، با تمرکز بر پیوندهای اجتماعی یاران امام حسین علیه‌السلام.
به گزارش مشرق، محمد آقاسی، جامعه‌شناس و پژوهشگر حوزه افکارعمومی در این نوشتار کوشیده درس‌هایی از آن شبکه برای جهان درهم‌تنیده امروز بگیرد؛ جهانی که در آن، ایمان، وفاداری و عقلانیت همچنان عناصر حیاتی در ارتباطات انسانی‌اند.
بخش اول این نوشتار را در ادامه می‌خوانید:
انسان پیش از دنیای دیجیتال نیز در شبکه‌های اجتماعی سنتی، مانند خانواده، قبیله، بازارها و جوامع محلی، که انسان‌ها را به هم متصل می‌کرده، به صورت شبکهای زندگی می‌کرده است.
این شبکه‌ها از طریق ارتباطات رو در رو، داستان‌سرایی، تجارت و آیین‌های جمعی شکل می‌گرفتند.
انسان شبکهای در این دوران با تبادل دانش، فرهنگ و منابع در جوامع خود، بخشی از یک نظام به‌هم‌پیوسته بود.
همکاری در شکار، کشاورزی یا ساخت سرپناه، نمونه‌هایی از این شبکه‌سازی بودند.
این تعاملات، هویت جمعی و وابستگی متقابل را تقویت می‌کردند.
اگرچه ابزارها ساده بودند، اما انسان همواره در شبکه‌های اجتماعی و فرهنگی خود زیست می‌کرد و این ارتباطات، بقای او را تضمین می‌کرد.
اما در دوران جدید این مفهوم ابعاد گسترده‌تری پیدا کرده است.
هرچند، جهان شبکهای امروز نیز از درون انسان ساطع شده است.
انسانی که هم به گذشته، و هم به سایر ابعاد وجودی این جهان پیوند دارد.
شبکهای شدن انسان در حال حاضر، به معنای پیوند عمیق افراد با فناوری‌های دیجیتال و شبکه‌های ارتباطی است.
انسان شبکهای، فردی است که هویت، رفتار و تعاملاتش در بستر شبکه‌های اجتماعی، اینترنت و پلتفرم‌های دیجیتال شکل می‌گیرد.
این پدیده با گسترش فناوری‌های هوشمند، ارتباطات آنی و داده‌های عظیم، زندگی روزمره را متحول کرده است.
انسان شبکهای از طریق اشتراک‌گذاری اطلاعات، همکاری‌های آنلاین و تعاملات مجازی، بخشی از یک اکوسیستم دیجیتال جهانی است.
این وضعیت فرصت‌هایی مانند دسترسی سریع به دانش و ارتباطات گسترده را فراهم می‌کند، اما چالش‌هایی نظیر وابستگی به فناوری، نقض حریم خصوصی و تأثیرات روانی را نیز به همراه دارد.
شبکهای شدن، انسان را به موجودی همیشه متصل تبدیل کرده است.
اما شبکهای شدن در این نوشتار، هرچند برگرفته از این مفهوم است، اما تلاش شده بسیار وسیع‌تر به درازنای تاریخ و عمیق‌تر به فراخناکی عقلانی، به آن نگریسته شود.
پس شبکه‌سازی و انسان شبکهای در این‌جا به معنای شبکه‌های وسیع انسانی است.
علامه محمدتقی جعفری، فیلسوف اسلامی معاصر، انسان را موجودی شبکهای می‌داند که در پنج نوع ارتباط بنیادین تعریف می‌شود.
این ارتباطات شامل:
۱) ارتباط انسان با خویشتن، که به خودشناسی و درک حقیقت روح و جسم منجر می‌شود و اساس رشد معنوی است؛
۲) ارتباط انسان با خدا، که از طریق فطرت و پرستش حقیقت مطلق، انسان را به کمال متصل می‌کند؛
۳) ارتباط انسان با جهان هستی، که با شناخت و تعامل با طبیعت و قوانین آن، جایگاه انسان را در نظام خلقت مشخص می‌کند؛
4) ارتباط انسان با هم‌نوع، که از طریق تعاون، اخلاق و روابط اجتماعی، حیات معقول را تقویت می‌کند؛ و
۵) ارتباط انسان با آینده و هدف غایی، که با هدف‌گذاری متعالی و حرکت به سوی حیات معقول، معنای زندگی را شکل می‌دهد.
سید مجتبی حسینی با الهام از دیدگاه علامه جعفری و نهج‌البلاغه، انسان را موجودی شبکهای می‌داند که در پنج نوع ارتباط تعریف می‌شود: ارتباط با خود، خدا، جهان هستی، هم‌نوع و هدف غایی.
و تأکید می‌کند که شکوفایی شخصیت تنها با تعادل و تقویت این ارتباطات ممکن استعلامه جعفری در آثارش، مانند «انسان در افق نهج‌البلاغه»، استدلال می‌کند که این پنج ارتباط در نهج‌البلاغه به‌صورت نظام‌مند مطرح شده و انسان تنها با هماهنگی میان آن‌ها به کمال می‌رسد.
اختلال در هر یک از این ارتباطات، مانند قطع عضوی از پیکر، انسانیت را ناقص می‌کند.
این دیدگاه، انسان را موجودی پویا و متصل به کل هستی معرفی می‌کند.
سید مجتبی حسینی در کتاب «شکوفایی شخصیت» با الهام از دیدگاه علامه جعفری و نهج‌البلاغه، انسان را موجودی شبکهای می‌داند که در پنج نوع ارتباط بنیادین تعریف می‌شود: ارتباط با خویشتن، خدا، جهان هستی، هم‌نوع و هدف غایی.
او تأکید می‌کند که شکوفایی شخصیت تنها با تعادل و تقویت این ارتباطات ممکن است.
خودشناسی، ارتباط عمیق با خدا، درک نظام خلقت، روابط اخلاقی با دیگران و هدف‌گذاری متعالی، انسان را به کمال می‌رساند.
حسینی با استناد به نهج‌البلاغه، این ارتباطات را نقشه‌ای برای حیات معقول و شکوفایی وجودی معرفی می‌کند که ریشه در فطرت و حکمت الهی دارد.با چنین نگره‌ای، زندگی حضرات ائمه معصومین صلوات‌الله علیهم اجمعین را می‌توان بازخوانی نمود و از آن درس‌هایی برای زندگی امروز دریافت کرد.
حضرت حسین علیه‌السلام به عنوان رهبری شبکه‌ساز
حضرت حسین علیه‌السلام در قیام عاشورا، نمونه‌ای بی‌نظیر از رهبری شبکه‌ساز بود.
او با ایجاد شبکهای از یاران وفادار، مبتنی بر ارزش‌های الهی، عدالت و آزادگی، انسان‌ها را به سوی هدفی متعالی هدایت کرد.
این شبکه از طریق ارتباطات عمیق الهی، معنوی، اخلاقی و اجتماعی شکل گرفت و با فداکاری یارانش در کربلا، پیام آن جهانی شد.
حضرت با پیوند دادن افراد به یکدیگر به صورت افقی، و به آرمان‌های الهی، به صورت عمودی، شبکهای مقاوم ساخت که قرن‌ها الهام‌بخش بوده است.
رهبری او، الگویی از شبکه‌سازی مبتنی بر حقیقت و ایثار است.
نوع نگاه حضرت حسین علیه‌اسلام به یاران خویش بسیار استثنایی و جالب توجه است.
حضرت حسین علیه السلام درباره یاران باوفای خود سخنان عمیق و پر احترامی بیان فرموده‌اند که نشان‌دهنده جایگاه والای آنان در نگاه ایشان است.
در منابع تاریخی و روایات، از جمله مقاتل معتبر مانند «لهوف» سید بن طاووس و «ارشاد» شیخ مفید، نقل شده که حضرت حسین علیه السلام یارانشان را به عنوان بهترین و وفادارترین اصحاب توصیف می‌کردند.
در شب عاشورا، حضرت حسین علیه السلام در جمع یاران فرمودند: «من اصحابی بهتر از شما نمی‌شناسم و اهل‌بیتی نیکوتر از اهل‌بیت خود سراغ ندارم.» این سخن نشان‌دهنده قدردانی عمیق ایشان از ایثار و اخلاص یارانشان است.
همچنین، حضرت حسین علیه السلام در خطبه‌هایشان در کربلا، یاران را به شجاعت، ایمان و استقامت ستودند.
در روز عاشورا، هنگامی که یاران یکی پس از دیگری به شهادت می‌رسیدند، حضرت حسین علیه السلام با عباراتی مانند «خداوند تو را جزای خیر دهد» یا «رحمت خدا بر تو باد» از فداکاری آنان تجلیل می‌کردند.
برای نمونه، درباره حضرت عباس علیه السلام، برادر بزرگوارشان، فرمودند که او «جان خود را برای من فدا کرد» و او را نماد وفاداری دانستند.
حضرت حسین علیه السلام یارانشان را شبکهای از انسان‌های پاک‌باخته می‌دیدند که با ایمان به خدا و تعهد به حق، در برابر ظلم ایستادند.
در نهج‌البلاغه نیز، که سخنان حضرت علی علیه السلام، پدر حضرت حسین علیه السلام، آمده، روحیه مشابهی در توصیف یاران وفادار دیده می‌شود که حضرت حسین علیه السلام آن را در کربلا به اوج رساندند.
حضرت حسین (ع) یارانشان را وفادارترین اصحاب توصیف می‌کردند.
در شب عاشورا، در جمع یاران فرمودند: «من اصحابی بهتر از شما نمی‌شناسم و اهل‌بیتی نیکوتر از اهل‌بیت خود سراغ ندارم.»
از همین جهت تحلیل ارتباطات اجتماعی یاران امام حسین علیه‌السلام در واقعه کربلا و پیش از آن، به نظر بسیار قابل توجه و با اهمیت می‌شود.
خاصه آن‌که توجه به ارتباط میان حضرت با یاران، دریچه‌ای به درک شبکه‌سازی شیعی در مراحل اولیه آن باز می‌کند.
به واقع یاران حضرت نه‌تنها به‌عنوان افرادی وفادار و فداکار شناخته می‌شوند، بلکه شبکهای اجتماعی را تشکیل دادند که مبتنی بر ارزش‌های الهی و انسانی، همراهی و وفاداری، و در نهایت استقامت بود.
این شبکه، نمونه‌ای اولیه از شبکه‌سازی شیعی است که از مدینه و کوفه آغاز شد و تأثیرات آن تا امروز ادامه دارد.
شبکه‌سازی شیعی، به معنای ایجاد پیوندهای اجتماعی بین شیعیان، از مدینه تا امروز، برای حفظ هویت دینی، مقاومت در برابر چالش‌ها، و گسترش ارزش‌های اهل بیت علیهم‌السلام است.
این فرآیند مانند تاروپودی است که علاوه بر این‌که مردان و زنان عرصه کربلا را متحد کرد، تا امروز میلیون‌ها نفر را به هم‌دیگر مرتبط می‌کند.
در این مطالعه تلاش می‌کنیم با مفاهیمی امروزی، اقدامات حضرت حسین علیه‌السلام را به نوعی برای مردمان امروز، تقریر نماییم.
ارتباطات اجتماعی و شبکه‌سازی، دو مفهوم مرتبط، اما متمایز هستند که هر دو در تعاملات انسانی نقش مهمی ایفا می‌کنند.
ارتباطات اجتماعی (Social Interaction)، به هرگونه تعامل بین افراد اشاره دارد که ممکن است شامل گفتگوهای روزمره، تبادل افکار، احساسات یا اطلاعات باشد.
این ارتباطات می‌تواند غیررسمی(مثل صحبت با دوستان) یا رسمی(مثل جلسات کاری) باشد.
شبکه‌سازی (Networking)، فرآیندی هدفمند برای ایجاد و توسعه روابط حرفه‌ای یا اجتماعی است که معمولاً با انگیزه‌های مشخصی مانند پیشرفت شغلی، یافتن فرصت‌های جدید یا تبادل منابع انجام می‌شود.
پس شبکه‌سازی، زیرمجموعه‌ای از ارتباطات اجتماعی است، اما با تمرکز بر اهداف عملی(مثل همکاری حرفه‌ای، یافتن شغل، یا گسترش کسب‌وکار).
ارتباطات اجتماعی پایه‌ای برای شبکه‌سازی است که معمولا بدون مهارت‌های ارتباطی مؤثر، شبکه‌سازی موفقیت‌آمیز نخواهد بود.
یاران امام علیه‌السلام گروهی متنوع از نظر قومی، اجتماعی، و جغرافیایی بودند که از طریق پیوندهای دینی و اجتماعی به هم متصل شدند.
این شبکه شامل لایه‌های مختلفی بود:حضرت حسین علیه‌السلام، در یک رفتار هوشمندانه، شبکه‌ها و ضدشبکه‌هایی را مدیریت می‌کردند که در بخش بعد به آن می‌پردازیم.