دشت قزوین قربانی توسعه بی‌برنامه؛ آیا زمان نجات آن فرارسیده است؟
قزوین- دشت قزوین، قربانی سال‌ها توسعه ناهماهنگ و برداشت بی‌رویه منابع آبی اکنون با فرونشستی ویرانگر مواجه است؛ بحرانی که سکوت امروز آن می‌تواند به فاجعه فردا بدل شود.
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: دشت قزوین، یکی از مهم‌ترین اراضی کشاورزی کشور، امروز درگیر بحرانی خاموش اما ویرانگر است.
فرونشست زمین، پدیده‌ای که در سکوت، زیرساخت‌ها، منابع طبیعی و امنیت غذایی منطقه را تهدید می‌کند و به گفته کارشناسان، در صورت تداوم، می‌تواند آینده توسعه پایدار استان را به مخاطره اندازد.
بر اساس داده‌های سازمان نقشه‌برداری کشور، نرخ فرونشست در جنوب دشت قزوین به بیش از ۲۵ سانتی‌متر در سال رسیده و در برخی نقاط حتی تا ۳۶ سانتی‌متر نیز گزارش شده است.
این رقم، بسیار بالاتر از آستانه بحرانی جهانی یعنی ۴ سانتی‌متر در سال است و دشت قزوین را در ردیف مناطق فوق‌بحرانی کشور قرار داده است.
محدوده‌ای به وسعت بیش از ۴۰۰۰ کیلومتر مربع، شامل شهر قزوین، محمدیه، اقبالیه، تاکستان و اراضی کشاورزی و صنعتی، درگیر این پدیده شده‌اند.
برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی علت اصلی بحران
علت اصلی این بحران، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است.
وجود بیش از ۱۴ هزار حلقه چاه (اعم از مجاز و غیرمجاز)، افت شدید سطح آب تا عمق ۱۰۰ تا ۱۴۰ متر، و مصرف بیش از ۹۰ درصد منابع آبی در بخش کشاورزی با روش‌های سنتی، فشار بی‌سابقه‌ای بر سفره‌های زیرزمینی وارد کرده است.
خاک‌های رسی و فشرده دشت، با از دست دادن آب، دچار تراکم دائمی شده‌اند و این فشردگی، به نشست غیرقابل بازگشت زمین منجر شده است.
پیامدهای فرونشست، چندلایه و گسترده‌اند.
از ترک‌خوردگی جاده‌ها، شکست خطوط لوله گاز و آب، آسیب به خطوط ریلی و پل‌ها گرفته تا تخریب زمین‌های کشاورزی، ایجاد شکاف‌های عمیق، کاهش ظرفیت نگهداری آب در خاک، و حتی افزایش خطر زلزله در اثر فعال‌شدن گسل‌های منطقه.
گزارش خرداد ۱۴۰۴ سازمان زمین‌شناسی هشدار داده که کانون فرونشست محمدیه وارد فاز غیرخطی شده و ادامه برداشت آب می‌تواند خطر زلزله‌های ویرانگر را افزایش دهد.
در پاسخ به این بحران، دولت و نهادهای محلی اقداماتی نظیر تشکیل کارگروه نجات دشت قزوین با اختیارات ویژه، نصب کنتور هوشمند روی ۸۰ درصد چاه‌های عمیق مجاز، انسداد بیش از ۳۰۰ چاه غیرمجاز با همکاری دستگاه قضائی، اجرای طرح‌های آبخیزداری در ۳۰۰ هزار هکتار از اراضی آسیب‌پذیر و توسعه کشت گلخانه‌ای و جایگزینی محصولات کم‌آب‌بر مانند کینوآ، سورگوم و گیاهان دارویی را آغاز کرده‌اند.
بدون مشارکت مردم، هیچ راهکاری پایدار نخواهد بود
با این حال، چالش‌ها همچنان پابرجاست.
مقاومت برخی کشاورزان در برابر تغییر الگوی کشت، کمبود منابع مالی، و نبود هماهنگی میان دستگاه‌های اجرایی، روند احیای دشت را کند کرده است.
اعتراضات فروردین ۱۴۰۴ در پی پلمب چاه‌ها بدون تأمین آب جایگزین، نشان داد که بدون مشارکت مردم، هیچ راهکاری پایدار نخواهد بود.
محمود داوران، کارشناس محیط زیست استان قزوین در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، با اشاره به اهمیت منابع آبی دشت قزوین گفت: هر منطقه‌ای برای بقا، توسعه و شکوفایی زندگی مردم نیازمند منابع آبی پایدار است و باید در تأمین و مدیریت آن برنامه‌ریزی جدی انجام شود.
وی با تأکید بر اینکه دشت قزوین به‌عنوان یکی از مناطق مهم کشاورزی کشور از دهه چهل تاکنون تحت بهره‌برداری شدید منابع زیرزمینی قرار گرفته، افزود: نیمی از منابع آب زیرزمینی این دشت از بین رفته و این امر موجب بروز خطرات زیستی برای منطقه شده‌است.
۸۳ درصد برداشت آب از دشت قزوین توسط بخش کشاورزی است
داوران تصریح کرد: منابع آبی دشت قزوین در چهار بخش کشاورزی، صنعت، شهر و محیط زیست استفاده می‌شود، اما بیشترین میزان مصرف حدود ۸۳ درصد مربوط به بخش کشاورزی است، در حالی که راندمان آبی در این بخش پایین بوده و با میزان مصرف همخوانی ندارد.
وی با اشاره به کاشت محصولات پرمصرف در این منطقه گفت: این روند باید تحت نظارت دقیق‌تری قرار گیرد تا از هدررفت منابع جلوگیری شود.
همچنین وی افزود: استان قزوین پس از اصفهان دومین استان فولادی کشور است که مصرف آب بالایی در بخش صنعت دارد، اما بهره‌وری این صنایع متناسب با میزان مصرف نیست و باید اصلاح شود.
داوران درباره توسعه شهری نیز هشدار داد و بیان کرد: گسترش افقی شهرها و پراکندگی جمعیت موجب افزایش مصرف منابع آبی می‌شود.
لازم است با مدیریت صحیح، توسعه شهری به‌گونه‌ای انجام شود که فشار مضاعفی به منابع وارد نشود.
ضرورت بازچرخانی آب
وی با تأکید بر ضرورت بازچرخانی آب در سه حوزه کشاورزی، صنعت و شهر، اظهار داشت: چنانچه این روند با مشارکت مردمی و در بازه زمانی مشخص اجرا شود، می‌توان بخشی از فشار وارد بر دشت را کاهش داد.
اما در صورت ادامه شعارزدگی و توسعه غیرمنطقی، آسیب‌های جدی به منطقه وارد خواهد شد.
این کارشناس محیط زیست، طرح‌هایی نظیر تغذیه ۳۰ میلیون نفر از دشت قزوین یا تبدیل قزوین به هاب توسعه کشور را غیرواقع‌بینانه دانست و گفت: این ادعاها با ظرفیت طبیعی استان همخوانی ندارند و باید برنامه‌ریزی توسعه‌ای بر پایه توان اکولوژیک و واقعیات زیستی منطقه باشد.
بارگذاری فعلی در دشت قزوین دو برابر ظرفیت معقول منطقه است
وی تأکید کرد: بارگذاری فعلی در دشت قزوین دو برابر ظرفیت معقول منطقه است.
دولت، مردم و مسئولان استان باید با همکاری هم، حکمرانی مؤثر بر منابع طبیعی و آب استان را محقق سازند.
در همین زمینه، علی پوراحمد، رئیس حوضه آبریز فلات مرکزی و شرقی در قزوین، در نشستی عنوان کرد: بروز خشکسالی‌های پی‌درپی و کاهش میزان بارندگی به دلیل تغییرات اقلیمی باعث شده تا شاهد استحصال بیشتر آب از منابع زیرزمینی باشیم که این موضوع خود سبب افت شدید سطح آب زیرزمینی و کاهش میزان آبدهی چاه‌ها شده است.
دشت قزوین یک دشت بی‌نظیر با پتانسیل بسیار بالا
وی افزود: دشت قزوین یک دشت بی‌نظیر با پتانسیل بسیار بالا جهت کشاورزی و استقرار صنعت است و باید در حفظ و حراست از این ظرفیت تلاش مضاعفی داشته باشیم و از اقداماتی که سبب فرونشست بیشتر این دشت می‌شود جلوگیری کنیم.
پوراحمد گفت: عمل به برنامه‌های جامع سازگاری با کم‌آبی استان یکی از مهم‌ترین اقدامات در جهت جلوگیری از فرونشست و احیای دشت قزوین است که این مهم نیازمند تعامل، همکاری و هم‌افزایی بیشتر بین شرکت آب منطقه‌ای و سازمان جهاد کشاورزی استان می‌باشد.
این مسئول تصریح کرد: برای احیای آبخوان‌ها باید اقداماتی نظیر جلوگیری از اضافه‌برداشت، شناسایی و انسداد چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتور هوشمند، تغذیه مصنوعی و ارائه طرح و الگوی کشت صورت پذیرد.
البته فرهنگ صرفه‌جویی و مصرف صحیح نیز باید در جامعه نهادینه شود که این اقدام نیازمند بالا بردن سطح سواد آبی شهروندان از طریق اطلاع‌رسانی‌های دقیق و شفاف است.
لزوم حرکت به سمت مدیریت مشارکتی و استفاده از ظرفیت بهره‌برداران
رئیس حوضه آبریز فلات مرکزی و شرقی با اشاره به این موضوع که امروزه یکی از مهم‌ترین اقدامات در جهت مدیریت مصرف و کمک به آبخوان‌های کشور، حرکت به سمت مدیریت مشارکتی و استفاده از ظرفیت بهره‌برداران در نظام تصمیم‌گیری می‌باشد، عنوان کرد: نظام بهره‌برداری و مدیریت مشارکتی در توزیع آب در شبکه آبیاری دشت قزوین که براساس تعامل بین شرکت آب منطقه‌ای با تشکل آب‌بران صورت می‌گیرد، بسیار مناسب و دقیق بوده و می‌تواند به عنوان یک الگوی مدیریتی توسط سایر استان‌ها مورد استفاده قرار گیرد.
کارشناسان پیشنهاد می‌کنند که برای مهار بحران، باید اقدامات فوری‌تری در دستور کار قرار گیرد؛ اقداماتی همچون نصب سیستم‌های پایش لحظه‌ای روی چاه‌ها، پرداخت یارانه کامل برای آبیاری زیرسطحی، و استفاده از مشاوران بین‌المللی در مدیریت آب‌های زیرزمینی.
فرونشست دشت قزوین، دیگر یک هشدار نیست؛ واقعیتی است که هر روز عمیق‌تر می‌شود.
اگر امروز برای نجات این دشت تاریخی اقدام نکنیم، فردا نه‌تنها زمین، بلکه معیشت، امنیت و آینده‌مان را از دست خواهیم داد.