کاشی معرق؛ هنر جاودانه رنگ و نقش در اصفهان

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: کاشی معرق یکی از شاخص‌ترین گونه‌های هنر کاشی‌کاری در ایران به شمار می‌رود که با دقت، ظرافت و هماهنگی شگفت‌انگیز قطعات رنگی کاشی، آثاری بدیع و چشم‌نواز خلق می‌کند.
خاستگاه و اوج‌گیری این هنر را باید در اصفهان جست‌وجو کرد؛ شهری که از دوره سلجوقیان تا صفویه، مرکز تحولات بزرگ هنری، معماری و صنایع‌دستی ایران بوده است.
هنر کاشی معرق در اصفهان، تلفیقی از زیبایی‌شناسی ایرانی و دانش مهندسی سنتی است.
در این شیوه، قطعات بریده‌شده‌ی کاشی‌های رنگارنگ در کنار هم قرار می‌گیرند و بدون استفاده از نقاشی روی لعاب، نقوش هندسی، اسلیمی، خطاطی و گل‌وبوته‌های ختایی را می‌سازند.
حاصل کار، سطحی موزاییکی است که هم از لحاظ بصری و هم از حیث دوام، کیفیتی بالا دارد.
خاستگاه تاریخی و سیر تحول کاشی معرق در اصفهان
ریشه‌های کاشی معرق در سده‌های چهارم و پنجم هجری و در دوره سلجوقی قابل‌ردیابی است.
اما اوج شکوفایی آن به دوران ایلخانی، تیموری و به‌ویژه صفویه بازمی‌گردد.
در دوره صفویه، با انتقال پایتخت به اصفهان و آغاز پروژه‌های عظیم معماری همچون مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد امام، مسجد جامع عباسی و کاخ‌های صفوی، کاشی معرق به شکلی بی‌سابقه به کار گرفته شد.
شیوه‌های ساخت و پرداخت در این دوره، متأثر از پیشرفت‌های تکنیکی در ساخت لعاب‌های رنگی و شناخت دقیق‌تر تناسبات هندسی بود.
رنگ‌های غالب در این آثار شامل لاجوردی، فیروزه‌ای، سفید، مشکی، زرد و گاهی سبز هستند که با دقت در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند تا یک تصویر واحد و هماهنگ پدید آورند.
شیوه ساخت؛ از طراحی تا نصب
فرآیند تولید کاشی معرق پیچیده و زمان‌بر است و نیاز به دقت بالا، دانش طراحی سنتی، مهارت در بریدن قطعات و حوصله بسیار دارد.
ابتدا طرح کلی روی کاغذ یا مقوا رسم شده، سپس به تکه‌های رنگی مشخص تقسیم می‌شود.
هر قسمت از طرح بر اساس رنگ موردنظر، روی کاشی لعاب‌دار منتقل شده و به‌دقت با ابزار مخصوص بریده می‌شود.
پس از بریدن قطعات، آن‌ها روی صفحه پشت‌کار (که معمولاً گچی یا کاغذی است) با چسب موقت چیده می‌شوند.
سپس در محل مورد نظر نصب و با دوغاب تثبیت می‌گردند.
این فرایند دقیق موجب می‌شود سطح حاصل، بدون نیاز به رنگ‌آمیزی ثانویه، هم از زیبایی و هم از دوام بالا برخوردار باشد.
نقش کاشی معرق در هویت بصری اصفهان
اصفهان بدون کاشی معرق، نیمی از زیبایی خود را از دست می‌دهد.
این هنر نه‌تنها بر دیوارهای مساجد و بناهای تاریخی نقش بسته، بلکه در حافظه بصری مردم نیز جای گرفته است.
مسجد شیخ لطف‌الله را می‌توان شاهکار مطلق این هنر دانست؛ ترکیب رنگ‌ها، تناسب فرم‌ها و انسجام ساختاری در کاشی‌کاری این مسجد، زبانزد محققان و هنردوستان جهان است.
کاشی معرق همچنین نقش مهمی در هویت‌سازی معمارانه شهر ایفا می‌کند.
رنگ‌های نمادین، خطوط منحنی، موتیف‌های اسلیمی و کتیبه‌های خط نستعلیق یا ثلث، همگی نشانه‌هایی از ذوق و دانش معماران و کاشی‌کاران اصفهانی هستند که در طول قرون شکل گرفته‌اند.
چالش‌ها و چشم‌انداز امروز
با وجود ارزش تاریخی و هنری، هنر کاشی معرق امروز با چالش‌هایی چون کمبود نیروی متخصص، کاهش تقاضا در معماری معاصر و گرانی مواد اولیه مواجه است.
همچنین ورود تولیدات صنعتی بی‌کیفیت به بازار، جایگاه این هنر را تهدید می‌کند.
با این حال، نهادهایی چون دانشگاه هنر اصفهان، سازمان زیباسازی شهر، موزه هنرهای تزئینی و برخی کارگاه‌های تخصصی تلاش دارند تا این هنر را زنده نگاه دارند.
احیای بناهای تاریخی، حمایت از پروژه‌های شهری با هویت ایرانی-اسلامی و ترویج آموزش‌های سنتی از جمله راهکارهای پیشنهادی برای حفظ و ارتقا این میراث ارزشمند است.