موزه‌ها زیر ذره‌بین آینده‌نگری؛اصفهان چقدر به حفاظت پیشگیرانه فکرکرده؟
اصفهان- در سایه تجاوز رژیم صهیونیستی به خاک ایران، توجه به سازوکارهای حفاظت اضطراری از آثار موزه‌ای اصفهان بیش از پیش ضروری به نظر می‌رسد.
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- کوروش دیباج: با نگاهی به تجربه‌های جهانی از جمله حمله ارتش روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ یا جنگ سوریه، مشخص می‌شود که کشورهایی که پیش‌تر برای حفاظت از میراث خود در برابر بحران‌های نظامی برنامه‌ریزی نکرده بودند، در طولانی‌مدت با خسارات جبران‌ناپذیری روبه‌رو شدند.
در مقابل، کشورهایی که پیشاپیش فهرست آثار مهم، سازوکار انتقال اضطراری و نقشه‌های پشتیبان دیجیتالی را آماده کرده بودند، توانستند بخشی از این سرمایه‌های بی‌بدیل را نجات دهند.
از طرفی اصفهان با بیش از ۳۰ موزه فعال در حوزه‌های هنر، مردم‌شناسی، نسخ خطی، فلزکاری و …، به‌عنوان یکی از قطب‌های اصلی موزه‌داری کشور شناخته می‌شود.
آثار فاخر نگهداری‌شده در موزه‌هایی همچون موزه هنرهای تزئینی، چهلستون، کلیسای وانک و چند موزه تخصصی دیگر، بخشی از حافظه بصری و تمدنی ایران را در خود جای داده‌اند.
با وجود این ظرفیت‌های ارزشمند، کارشناسان بر این باورند که پرداختن به موضوع «مدیریت بحران در حوزه موزه‌داری» نه از منظر هشدارآمیز، بلکه از منظر آینده‌نگری و پیشگیری، ضرورتی گریزناپذیر است؛ ضرورتی که در بسیاری از کشورهای صاحب تجربه در سال‌های گذشته به عنوان بخش جدایی‌ناپذیر از حفاظت میراث تلقی شده است که در گزارش فوق به تمامی ابعاد این موضوع پرداخته شده است.
ضرورت تدوین طرح‌های حفاظت پیشگیرانه برای گنجینه‌های موزه‌ای
به گفته سمانه حکمت‌پور، پژوهشگر حوزه موزه‌داری و عضو هیئت علمی دانشگاه، هرچند در سال‌های اخیر گام‌هایی در جهت تقویت زیرساخت‌های حفاظتی موزه‌ها برداشته شده، اما جای خالی یک «نقشه واکنش اضطراری» برای موزه‌های شاخص، به‌ویژه در شهرهای میراثی مانند اصفهان، همچنان احساس می‌شود.
وی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار می‌کند: «نقشه واکنش اضطراری به معنای برنامه عملیاتی در صورت بروز بحران‌های غیرمترقبه است؛ از جمله اولویت‌بندی آثار برای جابجایی، پیش‌بینی فضاهای امن موقت، آموزش نیروی انسانی، و تدوین دستورالعمل بسته‌بندی ایمن آثار حساس.»
به گفته این استاد دانشگاه، بهره‌گیری از تجارب بین‌المللی مانند مستندسازی دیجیتال آثار در قالب اسکن‌های سه‌بعدی، پایگاه‌های داده امن، و حتی شبیه‌سازی سناریوهای بحران می‌تواند در تدوین این راهبرد بسیار مؤثر باشد.
وی می‌افزاید: «هدف این برنامه‌ها ایجاد نگرانی نیست، بلکه اطمینان از آمادگی حداکثری در بدترین شرایط است.»
ذخیره‌سازی امن؛ ظرفیتی که می‌توان تقویت کرد
ناهید فرهمند، کارشناس باسابقه حوزه حفاظت آثار فرهنگی، نیز بر ضرورت نگاه عملی به موضوع حفاظت اضطراری تأکید دارد.
به اعتقاد وی، وجود فضاهای پشتیبان برای نگهداری موقت آثار در شرایط خاص، یکی از مهم‌ترین حلقه‌های حفاظت حرفه‌ای از گنجینه‌های موزه‌ای در کشورهای پیشرفته است.
وی در ادامه به خبرنگار مهر می‌گوید: «در اصفهان، تلاش‌هایی برای بهسازی فضاهای نگهداری و ارتقای ایمنی عمومی موزه‌ها صورت گرفته، اما لازم است مطالعاتی با نگاه جامع برای شناسایی ظرفیت‌های ذخیره‌سازی امن، با معیارهای روز دنیا نیز صورت گیرد.»
فرهمند اضافه می‌کند: «در چنین برنامه‌هایی، تمرکز باید بر آثار خاص و آسیب‌پذیر باشد، و نه تمام اشیا؛ چرا که جابجایی گسترده در بحران، خود یک ریسک مضاعف ایجاد می‌کند.»
وی به نقش مستندسازی دقیق در این زمینه اشاره می‌کند و می‌افزاید: «داشتن اطلاعات دقیق و قابل بازیابی از آثار، حتی اگر جابجایی فیزیکی ممکن نباشد، به معنای حفظ بخشی از میراث در سطح دانش و حافظه است.»
نگاه جامعه‌محور به مدیریت بحران فرهنگی
فرزاد نوابخش، جامعه‌شناس فرهنگی و استاد دانشگاه، معتقد است در دوران بحران، حفاظت از میراث فرهنگی تنها وظیفه‌ی موزه‌ها یا سازمان‌های تخصصی نیست، بلکه ابعاد روانی و اجتماعی آن نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
وی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر می‌گوید: «در زمان‌هایی که اضطراب اجتماعی بالا می‌رود، میراث فرهنگی می‌تواند نقش آرام‌بخش و تثبیت‌کننده‌ای در ذهن مردم ایفا کند.
حتی نمایش آثار شاخص در فضای مجازی یا روایت تاریخچه آن‌ها می‌تواند بخشی از این نیاز روانی را تأمین کند.»
نوابخش همچنین بر لزوم آموزش عمومی تأکید دارد و می‌گوید: «در بسیاری از کشورها، در کنار برنامه‌های تخصصی برای موزه‌ها، آموزش‌های عمومی برای رفتار درست مردم با آثار در شرایط خاص نیز برگزار می‌شود.
باید این سطح از آگاهی به بخشی از فرهنگ بحران‌پذیری ما تبدیل شود.»
وی جمع‌بندی می‌کند: «امروز ما نیازمند نگاهی چندلایه به موضوع میراث در شرایط تهدیدات غیرمترقبه هستیم؛ نگاهی که تخصص فنی، ابزار مدیریتی و دانش اجتماعی را همزمان در نظر بگیرد.»
جای هیچ نگرانی در حفاظت پیشگیرانه برای گنجینه‌های موزه‌ای اصفهان نیست
امیرکرم زاده، مدیر کل میراث فرهنگی استان اصفهان درباره حفاظت پیشگیرانه برای اشیای تاریخی موجود در موزه‌های دولتی و غیردولتی استان اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: «تمامی اشیای تاریخی موجود در موزه‌های استان، چه در اختیار دولت، شهرداری‌ها، بنیادها و حتی موزه‌های خصوصی، تحت ضوابط مصرح وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ملزم به رعایت دستورالعمل‌های حفاظتی اضطراری هستند.»
وی ادامه می‌دهد: «در پی ابلاغ هشدارهای امنیتی اخیر، این اشیا با طبقه‌بندی دقیق به مخازن فوق امنیت منتقل شده‌اند و برخی از این مخازن به لحاظ امنیتی در نقاطی قرار دارند که حتی موقعیت دقیق آن‌ها صرفاً در اختیار مسئولان سطح بالا است.»
مدیر کل میراث فرهنگی استان اصفهان تاکید می‌کند: «هدف ما حفاظت حداکثری از دارایی‌های فرهنگی ملت ایران است، فارغ از مالکیت نهادی.
علاوه بر آن سامانه‌های ثبت، شناسایی و کدگذاری این اشیا نیز به‌روزرسانی شده‌اند و وضعیت لحظه‌ای آن‌ها در سامانه‌های مرکزی وزارتخانه ثبت و پایش می‌شود.»
مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان می‌افزاید: «جزئیات فنی و امنیتی این مخازن به دلیل ماهیت محرمانه قابل انتشار نیست، اما به مردم و علاقه‌مندان میراث فرهنگی اطمینان می‌دهم که امنیت اشیای تاریخی ما در بالاترین سطح ممکن است.»
حال چه باید کرد؟
با توجه به موقعیت راهبردی اصفهان در حوزه میراث فرهنگی و جایگاه بی‌بدیل موزه‌های این شهر در ثبت و حفظ حافظه تاریخی ایران، تدوین و اجرای برنامه‌های دقیق پدافند غیرعامل در حوزه موزه‌داری از مرحله‌ای اختیاری به ضرورتی فوری بدل شده است.
حفاظت پیشگیرانه از آثار ارزشمند موزه‌ای تنها در شرایط بحران کارایی ندارد، بلکه باید به‌عنوان بخشی دائمی از نظام مدیریتی فرهنگی لحاظ شود.
در این مسیر، سه محور کلیدی یعنی «طراحی نقشه واکنش اضطراری»، «افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی ایمن و مستند» و «تقویت آموزش عمومی و آگاهی‌رسانی جامعه» باید به‌صورت هم‌افزا در دستور کار قرار گیرد.
تجربیات جهانی نیز نشان می‌دهد که تاب‌آوری فرهنگی در بحران، تنها با اتکا به تجهیزات حاصل نمی‌شود، بلکه محصول تلفیق مدیریت علمی، فناوری و مشارکت عمومی است.
در نهایت، آنچه از مجموعه دیدگاه‌های کارشناسان این گزارش برمی‌آید، آن است که موزه‌ها نباید صرفاً به عنوان محفظه‌هایی برای اشیای تاریخی تلقی شوند، بلکه باید به‌عنوان نهادهایی فعال در خط مقدم مقاومت فرهنگی، با رویکردی پیش‌نگر و جامعه‌محور بازتعریف شوند؛ چرا که حفظ میراث، نه صرفاً حفظ اشیا، بلکه صیانت از هویت فرهنگی یک ملت در سخت‌ترین شرایط تاریخی است.