باغ‌شهر بم؛ سیر نزولی یک میراث جهانی
کرمان – حذف ۶۰۰ هکتار از نخلستان‌های بم که به منظر تاریخی این شهر صدمه زده پرونده جهانی ارگ بم را با مخاطره جدی مواجه کرده است.
خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها: در قلب بیابان‌های خشک و بی‌پناه استان کرمان، شهر بم با داشتن یکی از منحصر به فرد ترین مناظر فرهنگی و طبیعی جهان، سال‌هاست که زیر ذره‌بین حفاظت از میراث جهانی قرار گرفته است.
باغ‌شهر بم، با وجود ثبت جهانی در سال ۱۳۸۲، امروزه با چالش‌های متعددی روبه‌رو شده که بسیاری از کارشناسان را نسبت به وضعیت آینده این اثر تاریخی نگران کرده است.
ثبت جهانی باغ‌شهر بم به معنای شناختن تعامل انسان با محیط زیست در شرایط طبیعی سخت است.
این منظره، با ترکیبی از قنات‌ها، باغات خرما و سازه‌های قدیمی، نمادی از هویت فرهنگی و معماری مناطق خشک‌سیر به شمار می‌رود، اما در دهه‌های اخیر، این اثر مهم فرهنگی دچار تغییراتی شده که می‌تواند سرنوشت‌ساز باشد.
طبق گزارش‌های منتشر شده، حدود سه هزار و ۲۰۰ هکتار از باغات خرما و فضاهای سبز این شهر در زمان ثبت جهانی به عنوان بخشی از منظر فرهنگی به رسمیت شناخته شده بودند.
این رقم نشان‌دهنده تناسب و هماهنگی بین سکونتگاه‌های انسانی و منابع آبی منطقه بود، اما در چند سال اخیر، بیش از ۶۰۰ هکتار از این فضاها دچار تخریب شده‌اند.
خشکاندن عمدی نخل‌های بم
یکی از عوامل اصلی این کاهش، خشکاندن عمدی نخل‌ها به منظور تغییر کاربری زمین است.
برخی افراد سودجو، با قطع آب‌رسانی به درختان یا ایجاد شرایط غیرقابل کشت در باغات، اقدام به خشک کردن درختان می‌کنند و در نهایت با درخواست تغییر کاربری، اراضی را به مناطق مسکونی تبدیل می‌کنند.
این روش غیرمستقیم، اغلب تحت پوشش قانونی قرار نمی‌گیرد و اجازه می‌دهد این نوع تخلفات بدون پیگرد جدی اتفاق بیفتد.
در مقابل، کارشناسان حوزه میراث فرهنگی و محیط زیست تأکید دارند که این اقدامات نه تنها به ظاهر طبیعی هستند، بلکه به مرور زمان باعث تغییر بنیادین در منظر فرهنگی شهر می‌شوند.
این موضوع می‌تواند منجر به حذف بم از فهرست میراث جهانی یونسکو شود، چیزی که در مواردی دیگر از جمله در مناطق تاریخی دیگر جهان نیز مشاهده شده است.
راهکارهای متعددی برای مقابله با این پدیده مطرح شده است.
یکی از مؤثرترین آنها، استفاده از تصاویر هوایی و نقشه‌های ماهواره‌ای برای پایش مستمر وضعیت باغات است.
این روش‌ها امکان تشخیص به‌موقع تغییرات را فراهم می‌کنند و می‌توانند به مدیران محلی کمک کنند قبل از وقوع تغییرات گسترده، اقدامات لازم را انجام دهند.
همچنین، افزایش جریمه‌های مربوط به تخریب منظر فرهنگی و خشکاندن درختان از دیگر راهکارهای پیشنهادی است.
برخی از کارشناسان معتقدند که جریمه‌های فعلی نه تنها انگیزه‌ای برای پرهیز از تخلف ایجاد نمی‌کنند، بلکه در مقایسه با سود حاصل از تغییر کاربری، بسیار ناچیز هستند.
بنابراین، اصلاح ساختار مجازات‌ها و افزایش شدت آنها می‌تواند تأثیرگذار باشد.
علاوه بر این، ارتقای فعالیت‌های نظارتی از طریق گشت‌های مشترک منابع طبیعی، جهاد کشاورزی و شهرداری نیز ضروری است.
این گشت‌ها می‌توانند با حضور مستمر در مناطق باغی، تخلفات را شناسایی و گزارش کنند.
همچنین، عدم صدور مجوز تغییر کاربری در مناطقی که نشانه‌هایی از خشکاندن عمدی دارند، می‌تواند مانع از توسعه بیشتر این پدیده شود.
خطر خروج از فهرست میراث جهانی
ارگ بم، بزرگترین بنای خشتی جهان، تنها یکی از نمادهای این منطقه است، اما ارزش واقعی این میراث در منظر فرهنگی آن است، منظری که بدون باغات و ساختارهای آبی مناسب، از هویت خود باز می‌ماند.
باغ‌ها نه تنها منبع اقتصادی هستند، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی این منطقه محسوب می‌شوند.
در حالی که بم میزبان چهار اثر جهانی شامل ارگ بم، بیابان لوت، قنات‌های قدیمی و منظرهای دیگر است، نگرانی‌ها از این روی وجود دارد که در صورت عدم پیگیری دقیق و اقدام عملی، ممکن است این منطقه در آینده‌ای نه چندان دور از فهرست میراث جهانی خارج شود.
بنابراین، حفظ باغ‌شهر بم نیازمند یک رویکرد جامع و مشارکتی است.
دولت، شهرداری، دستگاه‌های نظارتی، سازمان‌های غیردولتی و عموم مردم باید در این مسیر گام بردارند.
این اثر تاریخی فقط یک میراث گذشته نیست، بلکه نمادی از آینده‌ای پایدار است که می‌تواند با حفظ تعادل بین انسان و طبیعت شکل بگیرد.
مسئولان جوابگو باشند
محمد کمالی، استاد دانشگاه و فعال میراث فرهنگی در استان کرمان در گفتگو با خبرنگار مهر بیان کرد: استان کرمان رکورد دار ثبت جهانی پرونده میراث فرهنگی در یونسکو است و بدون شک ارگ بم و منظر این شهر شاخص ترین اثر ثبت جهانی استان کرمان و از شاخص ترین بناهای تاریخی کشور است.
وی عنوان کرد: نمی‌توان از میراث فرهنگی و گردشگری ایران نام برد و اسم ارگ بم را نیاورد، اهمیت این بنا جدا از اینکه بزرگترین بنای خشت و گلی ایران است در این است که یک مجموعه کامل از نخستین یکجا نشینی‌های تمدن جهان است؛ ضمن اینکه معماری و تاریخ این اثر جهانی نیز بسیار با اهمیت است.
کمالی افزود: بم یک باغ شهر است که نخلستان‌های بسیاری را در خود جای داده است و اینکه چگونه ۶۰۰ هکتار نخلستان خشک شده است جای سوال دارد.
وی گفت: کارشناسان یونسکو به صورت مداوم آثار ثبت جهانی را رصد می‌کنند و اینکه بخشی از پرونده‌هایی که با دقت زیاد ثبت جهانی شده اند دچار خسران شود جای سوال دارد و باید مسئولان مربوطه جواب دهند که چرا این اتفاق روی داده است.
کمالی گفت: حتی اگر به دلیل خشکسالی و یا آفت نخلستان‌ها خشک شده باشند نباید تغییر کاربری پیدا کرده باشند و باید برای احیای این نخلستان‌ها اقدام می شده است.
وی افزود: باید هر چه زودتر کارشناسان میراث فرهنگی در این زمینه ورود کنند و جلوی هر گونه خدشه به پرونده ثبت جهانی ارگ بم گرفته شود.