فاجعه زیست‌محیطی در قم/گردوغبار و ریزگردی که شهر را می‌بلعد! - تسنیم
افزایش طوفان های گردوغبار در قم، زنگ خطر یک بحران اقلیمی را به صدا درآورده است. کارشناسان می گویند 80 درصد این ریزگردها منشأ داخلی دارد؛ مسئله ای که نتیجه تخریب منابع طبیعی، خشکی آب ها و ضعف مدیریت در مقابله با بیابان زایی است.
به گزارش خبرنگار تسنیم از قم، استان قم با موقعیت جغرافیایی خاص در مرکز ایران و اقلیم خشک و نیمه‌خشک، همواره با محدودیت منابع آبی و چالش‌های زیست‌محیطی روبه‌رو بوده است.
طی سال‌های اخیر، تغییرات اقلیمی جهانی و دخالت‌های انسانی، وضعیت این استان را بحرانی‌تر کرده‌اند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد میانگین بارش سالانه در قم به 96 میلی‌متر کاهش یافته که نسبت به سال گذشته، کاهشی 27 درصدی داشته است.
این افت بارندگی همراه با افزایش دما و تبخیر، موجب افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی و خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌های منطقه شده است.
افزایش ریزگردها در قم و تهدید سلامت عمومی
یکی از پیامدهای اصلی این وضعیت، افزایش روزهای گردوغبار و خیزش ریزگردها در استان است.
مدیرکل مدیریت بحران استان قم اعلام کرده که قطع حقابه‌های زیست‌محیطی و تغییرات اقلیمی از مهم‌ترین عوامل خیزش ریزگردها هستند؛ پدیده‌ای که نه‌تنها کیفیت هوا را به‌شدت کاهش می‌دهد، بلکه سلامت ساکنان و کشاورزی منطقه را نیز تهدید می‌کند.
رشد نگران‌کننده بیابان‌زایی در غرب قم
از دیگر آثار بحران اقلیمی در قم، گسترش بیابان‌زایی است.
مطالعات نشان می‌دهد که طی سال‌های اخیر، اراضی شور و بیابانی 15 درصد افزایش یافته و پوشش گیاهی نیز 5 درصد کاهش داشته است.
بیشترین افزایش اراضی شور در بخش غربی استان قم ثبت شده است که بیانگر گسترش بیابان و کاهش زمین‌های قابل کشت در این منطقه است.
در راستای مقابله با این چالش‌ها، نهادهای مسئول در استان قم اقداماتی را آغاز کرده‌اند.
از جمله این اقدامات، توسعه هواشناسی کاربردی در بخش کشاورزی با همکاری جهاد کشاورزی استان است.
در این طرح، بر اساس داده‌های هواشناسی و شرایط اقلیمی، توصیه‌هایی برای زمان‌بندی کاشت، برداشت و سم‌پاشی ارائه می‌شود تا بهره‌وری افزایش و خسارات ناشی از شرایط جوی کاهش یابد.
لزوم برنامه‌ریزی جامع و استفاده از فناوری‌های نوین
با این حال، کارشناسان تأکید دارند که مقابله مؤثر با بحران اقلیمی قم نیازمند برنامه‌ریزی جامع، مدیریت پایدار منابع آب، ارتقای آگاهی عمومی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند مدل‌های پیشرفته اقلیمی و تصاویر ماهواره‌ای است.
تنها با اقدامات هماهنگ و همکاری همه‌جانبه می‌توان از تشدید بحران جلوگیری و آینده‌ای پایدار برای استان قم ترسیم کرد.
در همین راستا، خبرگزاری تسنیم در قالب پرونده‌ای ویژه، ابعاد مختلف زیست‌محیطی و آبی استان قم را بررسی کرده است.
در ادامه، مشروح گفت‌وگوی خبرنگار ما با مهران حیدری، مدیرکل هواشناسی استان قم را می‌خوانید.
اثر ریزگردها بر زندگی روزمره
تسنیم: میزان تاثیرگذاری پدیده گردوغبار بر اقلیم و زندگی روزمره مردم استان قم به چه صورت است؟
حیدری: به موضوع گرم شدن هوا و افزایش میزان گرد و غبار می‌بایست توجه جدی شود.
توصیه می‌شود به گزارش مرکز بهداشت استان که به بررسی آثار آلودگی هوا و میزان مرگ‌ومیر ناشی از گرد و غبار پرداخته است، استناد شود.
این آلودگی‌ها تمامی بخش‌های اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی استان را تحت تأثیر قرار داده‌اند؛ از جمله کاهش عمر مفید ماشین‌آلات، آسیب به سیستم‌های کامپیوتری، کاهش تولید محصولات کشاورزی، آسیب به باغات و زنبورداری.
کیفیت هوا، به عنوان یکی از اساسی‌ترین ارکان زندگی، مستقیماً بر سلامت انسان‌ها، حیوانات و گیاهان تأثیرگذار است و آلودگی هوا می‌تواند به شدت بر کارکرد طبیعی تمامی موجودات زنده اثر منفی بگذارد.
آثار اقتصادی، اجتماعی، و بهداشتی گرد و غبار غیرقابل چشم‌پوشی است و باید با برنامه‌ریزی مناسب برای مقابله با این معضل اقدام جدی صورت گیرد.
تسنیم: آیا ریزگردها بر رفتار اجتماعی مردم هم تاثیر گذار است؟
حیدری: بله به‌عنوان مثال، زمانی که گرد و غبار در سطح شهر وجود دارد، به‌وضوح می‌توان تفاوت محسوس رفتار اجتماعی مردم را با زمان‌هایی که بارندگی رخ می‌دهد مشاهده کرد.
در روزهای بارانی، مردم سرزنده و خوشحال هستند، اما در روزهایی که گرد و خاک در فضا پخش می‌شود، عموم افراد دچار ناراحتی و کسالت می‌شوند.
شرایط نگران‌کننده ریزگردها در قم
متأسفانه یا خوشبختانه، پیش‌بینی‌های ما در مورد وقوع گرد و غبار معمولاً درست از آب درمی‌آید، که البته این مسئله، خود جای بسی نگرانی است؛ چرا که نشان می‌دهد وقوع این پدیده، بسیار شایع و پرتکرار شده است.
تسنیم: مدت ماندگاری ریزگردها در استان قم چگونه است؟
حیدری: نکته قابل توجه خوب آن است که در استان قم، برخلاف برخی استان‌های دیگر، پایداری و ماندگاری گرد و غبار طولانی‌مدت نیست و معمولاً چند ساعت بیشتر دوام ندارد.
برای مثال، رویدادهایی مانند روزهای گذشته، گذرا و کوتاه‌مدت بودند و معمولاً با ورود جریانات شرقی، در عرض پنج یا شش ساعت از منطقه عبور می‌کنند.
با این حال، شرایط کلی همچنان نگران‌کننده است.
تسنیم: منابع اصلی گردوغبارهای قم داخلی هستند یا منشأ فرامرزی دارند؟
حیدری: در سال‌های اخیر، منشأ گرد و غبارها عمدتاً داخلی بوده و از مناطقی چون بیابان سراجه و جلالی در داخل استان سرچشمه می‌گیرند.
حدود 80 درصد از گرد و خاک‌ها داخلی‌اند و تنها 20 درصد منشأ خارجی دارند.
80 درصد ریزگردهای قم منشأ داخلی دارد
این منابع خارجی گاهی از استان‌های مجاور نظیر سمنان و اصفهان، و گاهی نیز به صورت فرامرزی از کشورهای همسایه مانند عراق وارد می‌شوند.
البته میزان این آلودگی‌های خارجی با شرایط بارندگی آن مناطق نیز در ارتباط است.
تسنیم: آیا در سال‌های اخیر روند افزایش وقوع طوفان‌های گردوغبار در قم مشاهده شده است؟
حیدری: به‌طور کلی، در گذشته ما نهایتاً حدود 14 یا 15 روز در سال با پدیده گرد و خاک مواجه بودیم و میانگین آن کمتر از 10 روز بود.
اما اکنون این رقم به میانگین حدود 70 روز در سال رسیده که نشان از روند افزایشی و نگران‌کننده این پدیده دارد.
تسنیم: چه تمهیداتی در زمینه پایش، پیش‌بینی و مقابله با پدیده گردوغبار در قم اتخاذ شده است؟
حیدری: در این راستا، ما طی دو سال گذشته، سامانه هشدار گرد و خاک را طراحی کرده‌ایم و در حال پیگیری اجرای آن هستیم.
احداث ایستگاه‌های هواشناسی در مناطق شرقی استان با هدف بهبود اندازه‌گیری‌ها، ارتقاء دقت پیش‌بینی‌ها و بهبود مدل‌سازی‌ها در دستور کار قرار گرفته است.
این سامانه می‌تواند به ما در شناخت بهتر محیط و افزایش آمادگی برای مقابله با پدیده‌های گرد و غبار کمک کند.
اقدامات برای تثبیت خاک
از سال 1401 پیگیر اجرای این طرح بوده‌ایم و در سال 1403 اولین اعتبار برای آن تخصیص داده شد.
با وجود محدودیت‌های مالی، تلاش داریم نخستین ایستگاه را در منطقه سِراجه نصب کنیم.
خوشبختانه با حمایت‌های استاندار محترم، مدیریت بحران، و معاونت سیاسی استانداری، زمینه‌های لازم برای بهره‌برداری از این ایستگاه فراهم شده است.
تسنیم: آیا برنامه‌هایی برای تثبیت خاک و کاهش فرسایش بادی در سطح استان طراحی یا اجرا شده است؟
حیدری: در زمینه کاهش فرسایش بادی و تثبیت خاک نیز اقدامات و طرح‌های مؤثری توسط اداره منابع طبیعی استان انجام شده است.
از جمله این اقدامات، می‌توان به طرح‌های نهال‌کاری، درخت‌کاری، و پروژه‌های تعیین و تثبیت کانون‌های بحرانی گرد و خاک اشاره کرد.
این طرح‌ها در قالب برنامه جامع مقابله با گرد و غبار که توسط سازمان حفاظت محیط زیست تدوین شده، در سطح کشور و همچنین در استان قم در حال اجرا هستند.
مطالعات تکمیلی نیز توسط سازمان زمین‌شناسی کشور صورت گرفته است.
تسنیم: سطح همکاری اداره کل هواشناسی قم با نهادهای محیط‌زیستی، مدیریت بحران و دستگاه‌های اجرایی دیگر چگونه است؟
حیدری: در خصوص همکاری میان این دستگاه‌ها، باید گفت تعامل سازنده و دو سویه‌ای برقرار است.
با توجه به فضای همکاری مطلوبی که در استان وجود دارد، سعی شده است.
اطلاعات حاصل از پیش‌بینی‌ها، اطلاعیه‌ها و داده‌های هواشناسی به سرعت و به صورت دقیق در اختیار دستگاه‌های اجرایی قرار گیرد.
گزارش‌های به موقع ارائه شود؛ هدف نهایی این همکاری، ارائه خدمات بهتر به مردم و رضایت خداوند متعال باشد.
برنامه‌ریزی برای کاهش اثرات مخرب ریزگردها
در حال حاضر یکی از اقداماتی که در دست اجرا داریم، توسعه هواشناسی کاربردی (تهک)، به ویژه در زمینه هواشناسی کشاورزی است.
این فعالیت با همکاری و هماهنگی جهاد کشاورزی به صورت هفتگی و در جلسات منظم دو روزه در هفته با سازمان جهاد کشاورزی انجام می‌شود.
در این جلسات، وضعیت محصولات کشاورزی و شرایط اقلیمی بررسی می‌شود.
در این راستا، توصیه‌های کشاورزی به کشاورزان صادر می‌شود.
به عنوان مثال، توصیه می‌شود که سم‌پاشی‌ها در زمان‌های خاصی انجام شود یا در دوره‌های خاصی از کاشت و برداشت محصولات خودداری کنند.
این توصیه‌ها به کشاورزان کمک می‌کند تا از آسیب‌های احتمالی جلوگیری کرده و از آلودگی آب‌های زیرزمینی و جاری نیز جلوگیری شود.
به طور سالانه، حدود 800 توصیه هواشناسی کشاورزی صادر می‌شود.
این توصیه‌ها، با توجه به تغییرات اقلیمی و شرایط محیطی، کمک شایانی به کشاورزان می‌کند و ارزش افزوده‌ای معادل چند میلیارد تومان برای کشاورزی استان ایجاد می‌کند.
این مقدار ارزش افزوده به اندازه‌ای است که تمامی هزینه‌های جاری و عمرانی سازمان هواشناسی استان را پوشش می‌دهد.
این اطلاعات نه تنها به کشاورزان کمک می‌کند، بلکه در آینده به متخصصان و پژوهشگران نیز مفید خواهد بود.
ما همچنین سالانه بیش از شش میلیون داده جمع‌آوری می‌کنیم که این داده‌ها در قالب بولتن‌ها و خبرنامه‌های کشاورزی به دستگاه‌های مختلف استان ارسال می‌شود.
این اطلاعات می‌تواند به بهبود مدیریت بحران‌های زیست‌محیطی و کاهش آسیب‌های ناشی از بحران‌ها کمک کند.
تسنیم: نقش آگاهی‌بخشی به مردم و آموزش عمومی در کاهش آسیب‌های ناشی از بحران‌های زیست‌محیطی را چقدر مهم می‌دانید؟
حیدری: اگر آموزش صحیح و آگاهی‌بخشی به موقع به مردم داده نشود، موفقیت در مدیریت بحران‌ها به مراتب کاهش می‌یابد.
به همین دلیل، تلاش می‌کنیم که اطلاع‌رسانی و آموزش‌های لازم را به کشاورزان و سایر اقشار جامعه ارائه دهیم.
استفاده از فناوری‌های نوین برای حل بحران‌های اقلیمی
توسعه اطلاع‌رسانی و افزایش تعداد کشاورزانی که از این اطلاعات بهره‌برداری می‌کنند، می‌تواند منجر به بهبود بهره‌وری، کاهش مصرف سموم و افزایش کیفیت محصولات کشاورزی شود.
به این ترتیب، با مصرف کمتر سموم و استفاده بهینه از منابع، نه تنها آسیب‌های زیست‌محیطی کاهش می‌یابد بلکه کشاورزان نیز از سود بیشتری بهره‌مند می‌شوند.
تسنیم: آیا در حوزه پیش‌بینی و مدیریت بحران‌های اقلیمی از فناوری‌های نوینی مانند تصاویر ماهواره‌ای، هوش مصنوعی یا مدل‌های پیشرفته اقلیمی استفاده شده است؟
حیدری: در حوزه پیش‌بینی و مدیریت بحران‌ها، استفاده از فناوری‌های نوین مانند تصاویر ماهواره‌ای و مدل‌های پیشرفته اقلیمی در حال توسعه است.
البته باید اشاره کرد که استفاده از هوش مصنوعی در مدل‌های جهانی هنوز در مراحل ابتدایی خود قرار دارد و نمی‌توان گفت که این تکنولوژی به طور کامل توانسته است پیش‌بینی‌های دقیق و بدون خطا را ارائه دهد.
برخی مدل‌های هوش مصنوعی، همچنان خطاهای قابل ملاحظه‌ای دارند که البته این مشکلات ممکن است در آینده با آموزش بیشتر مدل‌ها بهبود یابد.
در حال حاضر، ما از آخرین تصاویر ماهواره‌ای و نقشه‌های به روز هواشناسی استفاده می‌کنیم و سعی داریم که همواره خود را به روز نگه داریم.
یکی از سامانه‌های پیش‌بینی در حال ارتقا، سامانه انرژی است که در سطح کشور توسط سازمان هواشناسی پیگیری می‌شود.
همچنین، توسعه شبکه راداری کشور از دیگر اقداماتی است که به منظور ارتقا پیش‌بینی‌ها انجام می‌شود.
هواشناسی کشور نمی‌تواند تنها به پیش‌بینی‌های سطح استانی اکتفا کند، بلکه نیاز است که این شبکه به صورت کشوری توسعه یابد تا پیش‌بینی‌ها به بهترین نحو ممکن انجام شوند.
وضعیت اقلیمی قم در 10 سال آینده
با وجود این، در برخی مناطق مانند عراق، سوریه، اردن، افغانستان و پاکستان، به دلیل کمبود ایستگاه‌های هواشناسی و داده‌های محدود، مدل‌سازی‌ها با مشکلاتی مواجه هستند.
این در حالی است که کشور جمهوری اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه از پیشروترین کشورها در زمینه هواشناسی است و زحمات بسیاری در سطح ملی کشیده شده که استان قم نیز از این پیشرفت‌ها بهره‌مند شده است.
تسنیم: وضعیت ایستگاه‌های هواشناسی قم چطور است؟
آیا تجهیزات به‌روزرسانی شده‌اند؟
حیدری: ما در استان قم نزدیک به 108 ایستگاه فعال متنوع داریم که انواع مختلفی از داده‌ها را جمع‌آوری می‌کنند.
ازجمله، ایستگاه اقلیم‌شناسی سینوپتیک، ایستگاه راه و جاده‌ای، ایستگاه صحت‌سنجی آب و ایستگاه باران‌سنجی مدرن و سنتی.
بیش از 65 درصد این ایستگاه‌ها به صورت خودکار کار می‌کنند و داده‌ها را به طور لحظه‌ای ارسال می‌کنند.
این اطلاعات در پیش‌بینی وضعیت استان طی پنج سال آینده کاربرد دارند.
تسنیم: براساس تحلیل‌های هواشناسی، چه پیش‌بینی‌هایی برای وضعیت اقلیم استان قم طی 5 تا 10 سال آینده وجود دارد؟
حیدری: یکی از نکات مهمی که باید به آن توجه داشت، روند تغییرات دما است.
پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که دما حداقل یک تا دو درجه سانتی‌گراد افزایش خواهد یافت.
اگر به مدت ده سال نگاه کنیم، ممکن است این افزایش به یک درجه برسد، اما سناریوهای بدبینانه پیش‌بینی می‌کنند که افزایش دما بیشتر از این خواهد بود.
از سوی دیگر، روند بارش‌ها کاهشی است، هرچند این کاهش زیاد و قابل توجه نیست و ناهنجاری‌های بارشی (ترسالی و خشکسالی) همچنان ادامه خواهند داشت.
گفتگو از اسما صادقی
انتهای پیام/.
